خلاصة:
مبارزه امام علی علیه السلام با عمرو در جنگ احزاب، از برهههای مهم این جنگ سرنوشتساز و از دلایل شکست مشرکان بود. عالمان به این واقعه توجه داشته و هر کدام با توجه به رویکرد مذهبی خود، به نقل آن پرداختهاند. در این مقاله این مبارزه را در منابع سنی و شیعه بررسی کرده، پس از تطبیق مستندات روایی – تاریخی این منابع، به این نتیجه رسیدیم که نوع نگاه عالمان سنی و شیعه، در انعکاس اصل این جریان و جزئیات و خصوصیات آن، متفاوت است. عالمان شیعه، این واقعه را به تفصیل بیان کردهاند، اما در میان عالمان اهل سنتی که در این مقاله بررسی شدند، واقدی بیشترین جزئیات و طبری و ابناثیر کمترین جزئیات را بیان کردهاند. گروهی نیز اصل این جریان را نقل نکرده و گروهی دیگر آن را انکار کردهاند. بنابراین، چهار نوع دیدگاه کلی در میان عالمان اهل سنت درباره این رویداد مهم تاریخی، به دست میآید: 1. بیان واقعه به همراه جزئیات؛ 2. بیان مختصر واقعه؛ 3. بیان نکردن اصل آن؛ 4. انکار اصل واقعه.
ملخص الجهاز:
در گزارش ابنهشام که مختصرتر از واقدی است، به رجز خواندن عمرو، ترسیدن مسلمانان، اعطای شمشیر و عمامه از سوی پیامبر9 به امام علی7، دعای پیامبر9 در حق وی، تازهجوان بودن ایشان و تمایل عمرو برای مبارزه با خلیفه اول و دوم اشارهای نشده است (ابنهشام، بیتا: 2/225).
بنابراین با توجه به اینکه هر دو روایت از سلیمان بنصرد نقل شده و روایت دوم، تبیین روایت اول است، بنابر دیدگاه بخاری، این روایت در پایان جنگ احزاب صادر شده است نه در روز مبارزه امام علی7 با عمرو.
درباره اینکه کشته شدن عمرو پایان جنگ خندق بود، اقوال اهل سنت را نقل کردیم که اصرار دارند بر اینکه پایان جنگ نبود؛ اما در مقابل، بنابر روایتی از جابر که در منابع شیعه آمده است، کشته شدن عمرو به دست امام علی7، مانند کشته شدن جالوت به دست داوود دانسته شده است که بنابر سخن خداوند، منجر به هزیمت دشمنان آنان شد: «پس به اذن خدا گریختند و داود، جالوت را کشت» (مفید، 1413: 1/102).
در منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت نیز بیهقی به نقل از ابناسحاق گزارش میدهد؛ اما گزارشِ ابنهشام که او هم از ابناسحاق نقل کرده بود، با جزئیات بیشتری بیان شده است؛ هرچند همچون ابنهشام، به رجز خواندنِ عمرو، ترسیدن مسلمانان، اعطای شمشیر و عمامه از سوی پیامبر9 و دعای پیامبر9 در حق ایشان اشارهای نشده است.
بنابراین در منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت، نقلِ حسکانی در بیان جزئیات، قابل مقایسه با دیگران نیست؛ وی فضیلتهای بیشتری برای امام علی7 نقل کرده و به ترسیدن صحابه از رویارویی با عمرو تصریح کرده است؛ هر چند ملحق شدن عمر به امام علی7 در زمانی که هنوز عمرو به دست ایشان کشته نشده بود، خلاف گزارش از ترس صحابه است.