خلاصة:
گزینش هر واژه یا تعبیر شاعر نه تنها در بیت، بلکه در طول شعر نیز موثر است. اگر به انتخاب واژه یا تعبیری توجه کنیم که بهعنوان «ردیف» در پایان هر بیت تکرار میشود به اهمیّت انتخاب شاعر و لزوم تناسب همهجانبة ردیف با کلیّت شعر بیشتر پی میبریم. با توجه به اهمیت گزینش ردیف، بر اساس نظریههای فرمالیسم و ساختگرایی به بررسی نقش و کارکرد ردیف در غزلیات حافظ پرداختهایم. بر این مبنی، کارکرد، ارزش و نقش ردیفهای حافظ را فراتر از بیت، در فرم و ساختار غزل بررسی کردهایم. نتیجة این بررسی نشان میدهد حافظ، ردیف را عمدتا متناسب با مضمون، عناصر، بافت و ساختمان کلی غزل انتخاب کرده است. گاهی ردیف همچون ابزاری در دست اوست تا بتواند در موقعیتهای دشوار، برای بیان مطلبی از آن استفاده کند که امکان بیان آن با سخن عادی وجود ندارد. گاهی مبنای گزینش ردیف متناسب با ساختار غزل، برای ایجاد طنز است. گاهی معنای ردیف در تقابل با فحوای بخشها و کلماتی دیگر در بافت شعر قرار میگیرد و باعث خلق امکانات معنایی تازهای میشود. شناخت مخاطب مستقیم غزل با دقت در نوع کاربرد ردیف میتواند کلید فهم درستتر برخی غزلها را به دست دهد.
ملخص الجهاز:
در موارد معدودی مثل قصاید ناصر خسرو یا برخی قصاید سنائی یا مسعود سعد به معانی و اهدافی شخصی و درونی نیز توجه شده است؛ اما غزل برخلاف قصیده، بیشتر حاوی معنا و مضمونهای درونی و فردی است و در موارد محدودی در دورهی رواج غزل، شاعران از آن برای مدیحهسرائی استفاده کردهاند.
در ساختار غزلیات رندانه و مدحی بهسبب نوع و هدف سخن، پراکندگی ظاهری بیشتر است؛ از این رو، وجود ردیف برای انسجامبخشی میان بخشهای مختلف غزل ضرورت مییابد؛ در حالی که شارحان حافظ یا معتقدان به عدم انسجام بدان توجه نکردهاند.
»، ردیف «چند» از آن روی انتخاب شده که هم حالت ابهام را بازگو کند تا پنهانکاریهای زاهد را تبیین کند هم بیانگر تحقیر باشد؛ منتهی این تحقیر بر اساس با تحقیر نگریستن زاهد بر دردکشان است؛ چنانکه در بیت نهم از «ناکامی چند» یاد کرده اما وقتی با نامهای میتوانند بنیان کارهای ناشایست زاهد را به هم بریزند، حقارت زاهد بیشتر جلوه میکند؛ برای همین، حقارت را در برخی ابیات به خود نسبت میدهد تا عظمت پوشالی زاهد را نشان بدهد.
انتخاب ردیف بهسبب همین مفهوم متضادی است که در ساختار غزل ایجاد کرده است؛ یعنی برای روکردن دست صوفیان و عوارض کردار آنان، تعبیر مناسبی انتخاب شده است چون تکرار «بستن»، هویت آنان را بهتر نمایان میکند.
اهمیت ردیف در ساختار غزلیات کارکرد ردیف در برخی موارد برای ایجاد پیوند میان ابیات غزل است؛ مثل غزلیاتی که بیت پایانی آنها با ذکر تخلص مبتنی بر مفاخرهی شاعر است.
این محدودیت، موجب دقت بیشتر شاعر در انتخاب واژگان و تعابیر شده است؛ خصوصا ردیف که در تمام غزل تکرار میشود، در نظر حافظ اهمیت بیشتری یافته است.