خلاصة:
دربند نه تنها در عصر صفویه، بلکه از عصر باستان بهعلت همجواری با داغستان شمالی و اقوام بیابانگرد بهعنوان دروازة ورود به قفقاز، ارّان و ایران شناخته میشد. در عصر صفویه، اهمیت دربند افزون بر موقعیت استراتژیکی آن بهعنوان شهری مرزی، از نظر مذهبی نیز بهصورت کانون مهاجرت قزلباشان تشیع درآمده بود. همچنین این شهر در مسیر راه تجارت ابریشم قفقاز و گیلان قرار داشت و بازرگانان محصولات خود را از مسیر بندر این شهر با روسیه و یا نقاط دیگر مبادله میکردند. شاهان نخستین صفوی، به دلیل اهمیتی که این شهر در نظام اداری صفویه داشت به ارزش آن پی بردند، اما در اواخر صفویه دربند بارها شاهد هجوم داغستانیها، قزاقها و دیگر اقوام بود؛ علت این امر عدم توجه حکومت صفوی نسبت به حفظ مناطق مرزی و استراتژیک بود. با توجه به گزارشهای موجود، میتوان به این نتیجه رسید که دربند در طول تاریخ به جهت موقعیت جغرافیایی خود همواره کلید فتح قفقاز، ارّان و گیلان از سوی مهاجمان شمال داغستان و روسیه بود و از سوی دیگر، مرکز تجارت زمینی و دریایی ایران با روسیه نیز به شمار میرفته است؛ در نتیجه عدم توجه حاکمان به دربند میتوانست پیامدهای ناگواری برای حیات سیاسی ایران در پی داشته باشد. هدف از انجام پژوهش حاضر، تاثیر نقش سیاسی و تجارتی دربند بر مناسبات ایران و روسیه با تکیه بر اواخر عصر صفویه است.
Derbent was known not only in the Safavid era, but also from the
ancient times due to its neighborhood with the northern Dagestan and the
nomads. It was also the gateway to the Caucasus, Arran and Iran. In the
Safavid era, the importance of Derbent, in addition to its strategic
position as a border town, was from the religious perspective. It was a
place for immigration of Shi'ite Qizilbashes. The city was also on the
way to the silk trade road of the Caucasus and Guilan, and traders traded
their products from the port of this city with Russia or elsewhere. The
first Safavid kings valued the city due to its importance in the Safavid
administrative system; however, in the late Safavid era, many times
Derbent witnessed the invasion of the Dagestanians, the Cossacks and
the other tribes. The reason for this was the lack of attention from the
Safavid government to preserve the border and strategic areas.
According to the available reports, it can be concluded that Derbent has
consistently been the key to conquering the Caucasus, Arran and Guilan
by the invaders of northern Dagestan and Russia. Due to its geographic
location, Derbent was Iran's land and sea trading center with Russia. The
lack of attention of the rulers to this area had an adverse effect on Iran's
political life. The purpose of this research is to investigate the effects of
political and commercial roles of Derbent on the relationships between
Iran and Russia during the Safavid era, especially its final periods.
ملخص الجهاز:
با توجه به گزارش های موجود، میتوان به این نتیجه رسید که دربنـد در طـول تـاریخ بـه جهـت موقعیـت جغرافیایی خود همواره کلید فتح قفقاز، اران و گیلان از سوی مهاجمان شمال داغستان و روسیه بود و از سوی دیگر، مرکز تجارت زمینی و دریایی ایران با روسیه نیز به شمار میرفته اسـت ؛ در نتیجـه عدم توجه حاکمان به دربند میتوانست پیامدهای ناگواری برای حیات سیاسی ایران در پـی داشـته باشد.
برای مقابله با این ترفند عثمانی راه های مختلفی را برای جلـوگیری از ورود عثمـانیهـا بـه قفقاز مورد اجرا قرار دادند، از جمله در دورة پادشاهی شاه تهماسب اول پس از انعقـاد صـلح آماسیه چهارصد خانوار از طوایف قزلباش به دربند فرسـتاده شـدند تـا در برابـر حملـه هـای دشمنان صفوی مقاومت کنند، وزیراف دربارة این ماجرا مینویسد: «...
اهمیت دربند در سیاست های اقتصادی عصر صفویه علاوه بر اهمیت سیاسی دربند برای حکومت صفوی، این شهر از نظر بازرگانی به جهت اینکه به عنوان یکی از پایگاه های تجاری دریای کاسپی برای تجارت با اروپا بوده است ، مورد توجه شاه عباس اول قرار گرفت .
حکومت صـفویه بـه دلیـل طرفـداری از مـذهب تشیع و اهتمام در تعمیم آن در قفقاز با مشکلات زیادی مواجه بود؛ زیرا اغلـب مـردم قفقـاز مسیحی و یا مسلمانان اهل سنت بودند، شرایط جغرافیایی و کوهستانی آن موجب پیشـرفت آرام و تدریجی تشیع در این سرزمین بود، بنابراین ویژگی جغرافیای طبیعی دربند موجب شد تا حکومت صفویه به راحتی بر این شهر اعمال نفوذ کند و با مهاجرت ایل های قزلباش هـم به اهداف سیاسی دست یابد و دیگر اینکه به تـرویج تشـیع بپـردازد.