خلاصة:
ملاّ ادهم قرشی خلخالی فرزند قاضی بیگ خلخالی مشهور به « واعظ » و متخلّص به «عزلتی» از نویسندگان و شاعران و واعظان شیعی مذهب قرن یازدهم هجری است . وی ایّام جوانی را در اصفهان به تحصیل علوم اشتغال داشته و از محضر شیخ بهایی کسب علوم کرده است . ادهم در موضوعات گوناگون اخلاق، عرفان، اصول عقاید امامیّه ، پند و اندرز و مکاتیب به تعداد بیش از سی اثر سخن پردازی کرده است . امّا تاکنون تحقیق جامعی درباره وی و آثارش صورت نگرفته است .یکی از آثار وی که تاکنون چاپ و معرفی نشده «هدایت نامه» میباشد که در فهرست نسخ خطی به اشتباه «سفینه الملوک» نیز نامیده شده است .
«هدایت نامه» به نثر آمیخته به نظم ، در سال 1036ه.ق در یکصد و چهارده فصل به شماره سوره های قرآن نگاشته شده که در هر فصل به بیان آیه ای از یک سوره قرآن و به نقل احادیث، اقوال عرفانی ،حکایات و اشعار متناسب با آن آیه پرداخته است. بدین ترتیب این اثر از جنبه های گوناگون شایان اهمیّت فراوان است که در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت .
ملخص الجهاز:
(مقدمه کدو مطبخ قلندری ،تصحیح مجاهد : ص شانزده و هفده ) هدایت نامه یکی از آثار اوست ، که مطابق بررسـی فهرسـتهای کتـب چـاپی (کتابهـای چاپی فارسی ، مشار) و فهرست مقالات فارسی (فهرست مقالات فارسی ، افشار) ، تـا کنـون چاپ نشده و حتی یک مقاله در معرفی آن نوشته نشده است و ما دراین مقاله قصـد داریـم آن را معرفی و جنبه های اهمیت آن را بیان کنیم ، این اثر به نثر آمیخته به نظم ، در سال ١٠٣٦ ه.
(فهرسـت نسـخه هـای خطـی فارسـی ، منـزوی ، ج٢: ١٦٣٣) و (سخنوران آذربایجان ، دولت آبادی ،ص ٨١٦) توضیح مطلب اینکه این اثر در فهرستهای نسخ خطی از جمله در فهرسـت نسـخه هـای خطی فارسی منزوی ، هدایت نامه یا سفینه الملوک نامیده شده است (فهرستواره کتابهـای فارسی ، منزوی ،ج ٢:ص ١٦٣٣) ؛ با بررسی نسخه های خطی این اثر معلوم گردیـد کـه نـام این کتاب ، همانگونه که خود مؤلف نیز در مقدمه این اثر آورده ، هدایت نامه است و سفینه السلوک نام اثر منثور دیگری از همین مؤلف است که متأسفانه از آن جـز چنـد بـرگ بـاقی نمانده است و این اشتباه شاید از اینجا ناشی شده باشد که ایـن چنـد بـرگ بـاقی مانـده از نسخه سفینه السلوک ، ضمیمه یکی از نسخه های هدایت نامه (نسخه کتابخانه عبدالحمیـد مولوی ) گردیده است ، اما باید توجه کرد که نسخه دیگر هدایت نامه (نسخه کتابخانـه ملـی ملک ) فاقد این چند برگ (سفینه السلوک ) است و این ضـمیمه از نظـر نـوع خـط ، تعـداد سطور در صفحه ، موضوع و سبک نگارش با هدایت نامه تفاوت دارد .