خلاصة:
یکی از منابع اصلی پژوهشگران برای واکاویِ میراثهای گمشدهی شاعران کهنِ ایران زمین از جمله پدر شعر پارسی- ابوعبدالله رودکی - مراجعه به فرهنگهای کهن و یا ناشناختهای است که غالباً از نظر به دور مانده است. با توجه به فراوانی منابع ادبی و پراکندگی اشعار رودکی در آثار ادبی پس از وی، یافتن هر نسخهی جدید از این قسم میتواند برای افزودن به شمارِ سرودههای رودکی سمرقندی، سرایندهی نامدار عصر سامانی مغتنم باشد. در بین منابع ادبی و بلاغی به جای مانده، فرهنگهای لغت به لحاظ ذکر شواهد شعری فراوان از شاعران مختلف اهمیّت ویژهای دارند. با بررسی دو نسخه از یک فرهنگ فارسی به فارسی تألیفِ مؤلفی ناشناس که در کتابخانهی دانشگاه تهران و کتابخانهی ملّی شماره شدهاند، ابیات تازهای از رودکی به دست آمد که در این مقاله به معرفی آنها میپردازیم؛ علاوه بر این، ضبطهای منحصر به فردی از برخی ابیات و انتسابهای جدیدی به رودکی مشاهده شد، که در این جُستار نقد و بررسی میشوند.
ملخص الجهاز:
هرچه تشتر را عطا باران بود مر تو را زر و گهر باشد عطا(دانشگاه تهران: برگ 10؛ کتابخانه ملی: برگ 25) (رجوع شود به تصویر صفحه) نسخهی کتابخانهی ملی: برگ 25 نسخهی دانشگاه تهران: برگ 10 در فرهنگ حاضر بیت مذکور ذیل واژهی «تشتر» در معنی «میکائیل»، به شاعری به نام «رفیعی» منسوب شده؛ در حالی که در چاپهای دیوان رودکی، از جمله تصحیح نفیسی(رودکی، 1382: 547)؛ تصحیح دانشپژوه (رودکی،1374: 65), و تصحیح شعار (رودکی، 1378: 68) در بخش ابیات پراکنده، از رودکی دانسته شده و به صورت زیر آمدهاست: گرچه بشتر را عطا باران بود مر تو را زر و گوهر باشد عطا(نفیسی، 1382: 574) همچنین امامی این بیت را با اختلاف «تشتر» به جای «بشتر»، ضبط کردهاست.
ثنا نخواهم گفتن تمام لطف تو را که شرم دارد خورشید اگر کنم سپری(دانشگاهتهران: برگ 13؛کتابخانه ملی:برگ 32) (رجوع شود به تصویر صفحه) نسخهی کتابخانهی ملی: برگ 32 (رجوع شود به تصویر صفحه) نسخه دانشگاه تهران: برگ 13 این بیت در فرهنگ حاضر ذیل واژهی «سپری» به معنی «تمام»، از «رودکی» آمده؛ در حالی که نفیسی آن را در کتاب محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی، به صورت زیر نقل کردهاست: بتا نخواهم گفتن تمام مدح تو را که شرم دارد خورشید اگر کنم سپری(نفیسی، 1382: 561) تنها منبعی که نفیسی این بیت را با استناد به آن در دیوان اشعار رودکی نقل میکند، دانشنامهی قدرخان است؛ حال آنکه این بیت، علاوه بر این منبع، در لغت فرس تصحیح اقبال (اسدی طوسی، 1319: 518) هم به نام رودکی و در صحاحالفرس هندوشاه نخجوانی (نخجوانی، 1341: 304) به نام «فرخی» نقل شدهاست؛ بنابرین با توجه به منابع نقلکنندهی این بیت، تاکنون ضبطی همانند ضبط این فرهنگ در منبعی مشاهده نشده و میتوان آن را منحصر به فرد دانست.