خلاصة:
موضوع پژوهش حاضر بررسی آداب دیپلماتیک از حیث تعریف و معنای آن در دوران قاجاریه از
آغاز تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه است. آداب دیپلماتیک از ملزومات مناسبات خارجی به
شمار میآید؛ به گونه ای که میزان احترام و شان نمایندگان خارجی با آن قابل تمیز است.
آداب در ابتدای شکلگیری قاجاریه برخاسته و برآیند جامعة سنتی ایرانی است. با تشکیل
وزارت خارجه و نهادینه شدن آن در دورة ناصری، آداب دیپلماتیک نیز منسجم شد. پژوهش
حاضر با در نظر داشتن این روند» سعی دارد تعریفی روشن از آداب دیپلماتیک به مثابة مسئلة
این تحقیق ارائه دهد و مصداقهای عینی آن را در پیوند با موضوع پژوهش بکاود. در این راستا
از منابع دسته اول اعم از نسخ خطی و مراجع مکتوب تاریخی و سفرنامهای استفاده شده است.
نتیجه به دست آمده نشان میدهد. آداب دیپلماتیک، چه قبل و چه بعد از شکلگیری وزارت
خارجه، با کارکرد و مفهوم مهماننوازی و احترام به طرف مقابل صورت میگرفت. این مسئله
بعد از انعقاد معاهدهنامهها و انسجام وزارت خارجه در دورة ناصری روشمند و منظم شد.
ملخص الجهاز:
در نبود یا ضعف وزارت خارجه، اعمالی که حکومت در برابر سفرا یا مأمورین دول خارجه به اجرا میگذارد، در مقولة آداب جای میگیرد؛ زیرا تشریفات دیپلماتیک در سادهترین نوع حکومت نیز به شیوهایی خاص مرسوم است.
(شهیدزاده، 1344: 40) در ابتدای دوران قاجاریه با اینکه وزارت خارجه هنوز شکل نگرفته بود، آداب و تشریفات دیپلماتیک به امر شاه با تعیین مهماندار و هیئت میزبان برای سفرا و مأمورین خارجه رعایت میشد.
جیمز موریه که در دوران فتحعلی شاه به ایران آمده دربارةآداب میگوید: «در کشورهای خاور زمین، گماشتن مهماندار برای پذیرایی از ایلچی بیگانه در شمار تکالیفها و آداب است و درجة اعتبار ایلچی و دربار مربوط به او از مقام مهماندارش آشکار میشود».
(سفرنامة جیمز موریه، پیشین: ج1، 228 - 226) گویا این رسم در دورة بعدی نیز رواج داشته است؛ اما با تغییراتی که در روند آداب دیپلماتیک به وجود آمد، این تشریفات برچیده شد و از دورة محمد شاه به بعد، سفرای دول خارجه با سبک لباس رسمی دربار ایران به محضر پادشاه نمیرفتند و با لباس کشور خود تشریفات بار یافتن به حضور پادشاه را انجام میدادند.
صدراعظم اصرار دارد که این حادثه را با جنابعالی در میان بگذارم و بگویم تنها عدم حضور ذهن یا عدم آشنایی به آداب و رسوم دیپلماتیک باعث این کوتاهی میرزا محمد قاسم خان شده است؛ زیرا در مورد اعلیحضرت امپراتور فرانسه دولت ایران و مأموران سیاسی آن نمیتوانند مظنون به بیاحترامی یا بیمحبتی و حقنشناسی بشوند.
میرزا مسعود انصاری وزیر خارجة محمد شاه نیز از جمله کسانی بوده که در این دوره به زبان فرانسه تسلط کامل داشته است.