خلاصة:
نظریه نقش گرای هلیدی مبتنی بر سه سطح معنایی است که از آن ها به عنوان سه فرانقش اندیشگانی ،بینا فردی و متنی یاد می شود .در این پژوهش سعی بر آن است تا با روش توصیفی و تحلیلی، بندهای آیات سوره همزه از منظر فرانقش متنی مورد بررسی قرار گیرد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داده است که بسامد آغاز گر نشاندار سبب برجسته سازی و القاء بهتر پیام به مخاطب و متناسب با فضای گفتمانی سوره است. هم چنین اطلاع نو در این سوره بیشترین بسامد را دارد؛ زیرا فضای سوره با نفرین و انذار و تهدید جمع آوری کنندگان مال و ثروت «الَّذِی جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ» و عیب جویان «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ» است. انسجام دستوری و واژگانی و پیوندی موجب یکپارچگی متن شده و در ارتباط و تبادل منطقی با یکدیگر قرار دارند، که مخاطب را در فهم بهتر متن قرآن یاری می رسانند.
ملخص الجهاز:
این پژوهش که واکاوی فراکارکرد متنی در یکی از سورههای مکّی قرآن یعنی سورۀ همزه است، نظریۀ نقشگرای هلیدی را به عنوان ابزاری کارآمد برای تحلیل متن سوره به کار گرفته است؛ زیرا این نظریه یکی از جامعترین نظریات علمی است که زبان را نظامی برای بیان معنا در نظر میگیرد و برای آن نقش و کارکردی اجتماعی قائل میشود (مشکوه الدینی، 1388: 124).
در این نوشتار، سعی بر آن است تا با استفاده از مهمترین عناصر مطرح شده در فراکارکرد متنی، یعنی ساخت آغازگری-پایانی، ساخت اطلاعاتی و انسجام، چینش بندهای سوره بررسی شود که به شکلگیری سورۀ مذکور یاری رسانده و دریافت پیام را برای خواننده میسر ساختهاند.
اینک این پرسش مطرح است که: 1- ویژگیهای سورۀ همزه از منظر دستور نقشگرا چیست؟ 2- مهمترین عناصر ساختاری و غیرساختاری در سطح فرانقش متنی در سوره همزه چیست؟ 3- سازماندهی پیام خداوند از منظر فراکارکرد متنی در سوره همزه چیست؟ 3- پیشینه در زمینۀ کاربست فرانقش متنی هلیدی در سوره همزه، تاکنون پژوهشی به نگارش در نیامده است؛ اما مطالعات قرآنی و ادبی مرتبط با حوزۀ نظریه نقشگرای هلیدی، انجام گرفته است که در ذیل به ذکر مواردی از آن پرداخته خواهد شد.
5-2- ساخت اطلاعاتی سوره آرایش یک متن به لحاظ واحدهای اطلاعاتی، از دیگر عوامل متنی است که بر اساس تمایز بین اطلاع کهنه و نو صورت میگیرد، در ساخت اطلاعاتی، گوینده این مطلب را در نظر میگیرد که چه چیزی از قبل برای مخاطب مشخص و چه چیزی بر او پوشیده است؛ چرا که برای گوینده، چیزی نامعلوم نیست.