خلاصة:
صدر الادبای اصفهانی یک نویسنده ی شریعت گرا (مشروعه خواه) در دوره ی مشروطه است که نزدیک به نیم قرن پیش از جلال آل احمد، در تحلیل های داستانی خود، استنباط ها و استدلال ها و راه حل هایی رامطرح کرده است که شباهت شگفت انگیزی به اندیشه های آل احمد دارد. انتقادهای او از موضوعاتی چون: شیفتگی جامعه به پوشش و اخلاق و رفتار و سیاست و فرهنگ غربی، سکوت و انزوای بزرگان مذهب در برابر تحولات و تغییرات اجتماعی، ناتوانی مدرسه ها و دانشگاه های تقلیدی در تاثیرگذاری بر فن آوری و صناعت گری، مستعمره شدن حکومت در برابر استعمارگران فرنگی، شباهت کامل به استنباط های آل احمد دارد. بهره گیری او از نوشته های روایتی تحلیلی و تک صدا، و نثر ساده ی گفتارگرا، سبک آل احمد را تداعی می کند و راه حل های او برای رهایی از غرب گرایی ها نیز دقیقا در همسویی با اندیشه های آل احمد قرار دارد. او نیز راه و چاره را در بازگشت به سنت ها و معتقدات مذهبی می داند، چون مذهب بیش از هر عنصر دیگری، جایگاه قدرتمندی در میان مردم دارد و می تواند آنان را متحد کند.
ملخص الجهاز:
» (آل احمد1357 ب: 57) بر این اساس است که آل احمد در جایی میگوید که «من الان دارم به همین دلیل توی کلاس پنج و شش دبیرستان "عم جزء" درس میدم» (میرزایی، 1380: 271) جهتگیری بخشی از انتقادهای آل احمد در مدیر مدرسه (1337) و نفرین زمین (1346) و دو کتاب معروف غرب زدگی (1341) و در خدمت و خیانت روشنفکران (از بهمن 1343 تا شهریور 1348) به پوششها و کنشهایی که از آنها رنگ و بوی فرنگی به مشام میرسد به خوبی اثبات میکند که بعد از گذشت بیش از نیم سده، هنوز سنتگرایان تکلیف خود را با لباس تعیین نکردهاند.
اندیشهی بازگشت به سنتهای بومی که آل احمد مطرح میکند، نوعی احیای مجدد اندیشههای بازگشتی در دورهی مشروطه است که منادی بزرگ آن سید جمال الدین اسدآبادی ـ «بازگشت به قرآن و سنت معتبر و سیرهی سلف صالح» (مطهری، نهضتهای اسلامی: 24) ـ در سالهای حکومت ناصرالدین شاه بود و شماری از مشروطه خواهان چون شیخ فضل الله نوری و نویسندهی ناشناس کتاب شیخ و شوخ، و میرزا حسن انصاری نویسندهی کتابهای گنجینهی انصار و نوشدارو نیز هر کدام به نوعی قدم در آن راه گذاشتند.
» (آل احمد1356 ب: 78) در کتاب نوشدارو، انصاری از قول پیر داستان که فردی طرفدار سنتهای گذشته است به صراحت برای نجات ایران از مفاسد متعددی که بعد از مشروطیت عارض آن شده است، راهکار بازگشت به دین به عنوان اسبابی برای اتحاد مردم را به میان میکشد که آل احمد نزدیک به شصت سال پس از او، دقیقا از همان راه حل و استدلالی همسان با او برای گریز از غرب زدگی استفاده میکند.