خلاصة:
این مقاله با روش تحلیل عقلی در صدد معرفی پارادایم متخذ از حکمت اسلامی درباره فلسفه محیط زیست است. یافتههای مقاله نشان میدهد علاوه بر حیوانات، نباتات نیز از درجات و مراتب تجرد برخوردارند. بر این اساس در فلسفه محیط زیست اسلامی علاوه بر ارزش ذاتی محیط زیست باید از ارزش قدسی و الهی آن سخن گفته، تعامل انسان با نبات و حیوان را از حد تعامل با ابژه مادی به تعامل با موجودی که متعلق نفخه الهی است، ملاحظه کرد. در این نگرش انسان نه به مثابه مالک نبات و حیوان است و نه سلطنت و استیلا از نوع استیلای سوژه بر ابژه دارد، بلکه به مثابه مدیر و حافظ حقوق نبات و حیوان بوده و تصرفات او در نبات و حیوان در محور عقل و شرع تعریف میشود. این نوع نگرش به محیط زیست که با حفظ ارزش ذاتی و شرافت وجودی نبات و حیوان اعمال میشود در مسیر استکمال انسان تأثیر بسزایی دارد. بر این اساس هر نوع تصرف و دخالت عوامل انسانی در نبات و حیوان که خارج از تدبیر و حکم عقل و شرع انجام شود، با نگاه قدسی به محیط زیست منافات دارد.
ملخص الجهاز:
در این نگاه اینگونه نیست که تنها انسان دارای نفس و روح بوده و حیوانات و نباتات را فاقد نفس و هرگونه احساسی تلقی شود یا نگرش به انسان و موجود زنده معطوف به نگرش ریاضی شود- آنگونهکه در دکارت دیده میشود- بلکه نگرش زیستی و بیولوژیک باید بجد مورد توجه قرار گیرد؛ زیرا زیست انسان در محیط پیرامون خود امری انضمامی است، در اولویت قرار گیرد و حیوان و نبات نیز به مثابه ماشین و ابزار کار که غایت آنها بهرهکشی انسان باشد، تلقی نمیشود؛ بلکه انسان در مسیر استکمال وجودی خود با حیوان و نبات در تعامل و ارتباط است؛ بنابراین در این پارادیم ارزش ذاتی به جای ارزش ابزاری و وسیله ای مطرح میشود؛ در عین حال باید توجه کرد وقتی در اینجا از ارزش ذاتی سخن به میان میآید، دقیقا به معنای ارزش ذاتی که رادمن و همفکران او میگویند نیست، بلکه چیزی فراتر از آن، یعنی ارزش ذاتی- قدسی است که بر اساس قاعده امکان اشرف و فرایند صدور در حکمت اسلامی تقدم ذاتی و بالشرف بر موجودات مادون داشته و از نفخه الهی بهرهمند است.
بر اساس این پارادایم محیط زیست منهای انسان و منافع انسانی دارای ارزش قدسی و معنوی است که بر اساس قاعده امکان اشرف و فرایند صدور در حکمت اسلامی تقدم ذاتی و بالشرف بر موجودات مادون داشته و از نفخه الهی برخوردار است؛ ازاینرو نمیتوان مانند نگرشهای پوزیتیویستی و تکنولوژیکی حیوان و گیاه را ابژهای تهی از روح قدسی و معنوی معرفی کرد.