خلاصة:
کیده :وقف یکی از سنتهای فرهنگی و اجتماعی دیرینه ایرانیان است که در طول تاریخ تحت تأثیر عوامل متعدد،فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. پژوهش حاضر به دنبال یافتن پاسخ به این سؤال بود که توسعهو بازسازی سنت وقف در دوره خاصی از حاکمیت مغولان (از 626تا 694هجری) چه ارتباطی با باورهایمذهبی مردم آن روزگار داشته است. روش پژوهش، کیفی و جمعآوری اطلاعات اسنادی است. نتایج نشانداد که حاکمان مغول در ابتدای تهاجم در راستای اعتقادات خود به ایجاد بتخانه، معبد و یا کلیسا میپرداختند اما بهتدریج تحت تأثیر اعتقادات شیعی مردم ایران به گسترش و توسعه موقوفات مذهبی در ایرانپرداختند. علاوه بر آن دو شخصیت اسلامی در دربار آنان به نامهای خواجهنصیرالدین طوسی و شمسالدینجوینی علیرغم مغایر بودن باورهایشان با حاکمان، در توسعه و بازسازی فرهنگی سنت وقف نقش مهمی ایفانمودند
ملخص الجهاز:
سرانجام کوشش ایرانیان به سرکردگی خاندان جوینی و خواجه نصیرالدین طوسی به ثمر رسید و یک شاهزاده ی چنگیزی که فرزند هلاکو بودائی و از مادری مسیحی نسطوری بود و بنا بر روایتی در جوانی غسل تعمید یافته بود (گروسه ،٦٠٦،١٣٥٣؛ بیانی، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران ،٢١٠،١٣٧٩) و پس از اسلام آوردن به احمد مرسوم شده بود، به سلطنت برداشتند و لقب سلطان که متعلق به شاهان ایران بود بر وی نهادند (بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول ،٤١١،٢،١٣٧١).
بعد از فوت خواجه نصیرالدین (٦٧٢ ه ق ) پسرش صدرالدین علی و بعد پسر دیگرش اصیل الدین حسن ریاست رصدخانه مراغه و تولیت اوقاف را بر عهده داشتند، به درستی مشخص نیست که در این دوران فرزندان خواجه تا چه اندازه بر امور اوقاف نظارت داشته اند و آیا نقشی در این زمینه ایفا کرده اند یا خیر؛ زیرا سلطان احمد پس از به سلطنت رسیدن ، شیخ الاسلامی و تولیت اوقاف کل ممالک را به شیخ کمال الدین عبدالرحمن رافعی واگذار کرد و دستور داد تمام اموال اوقاف را بر اساس شرایط واقفان و بااطلاع و حضور نایبان شیخ کمال الدین و بزرگان ائمه و علما به مصرف برسانند و مواجب و مستمری اطباء و منجمان یهودی و نصارا را که در دفاتر و دواوین اوقاف ثبت شده بود حذف کنند و از خزانه دولت دهند و نیز فرمان داد تا حاصل اوقاف حرمین را جمع نموده و هرسال حجاج به وقت حرکت حجاج به بغداد فرستند تا صاحب علاءالدین آن را به سادنان و خازنان کعبه برساند و دیرهای نصارا و بتکده ها را تبدیل به مساجد کردند(خواند میر، حبیب السیر١١٩،٣،١٣٣٣؛ آیتی،٦٨،١٣٧٢-٦٩؛ آشتیانی،٢٢٤،١٣٨٤؛ مرتضوی ، ١٩٦،١٣٧٠).
شخصیت های ایرانی اسلامی دوره مغول و تأثیرگذاری آنان بر سنت وقف : خواجه نصیرالدین طوسی در این دوره حساس و سرنوشت ساز تاریخ ایران خواجه ی طوس همچنان گذشته ایفاگر نقش اساسی و عمده بود و شاید بتوان به جرأت ادعا کرد که در بامداد حکومت ایلخانی سهم وی در تجدید حیات فرهنگ ایرانی بیش از همه ی دست اندرکاران مملکتی بوده است .