خلاصة:
سقوط صفویه و به دنبال آن حاکیت افاغنه، سر آغاز روند مهاجرت علمای شیعه از ایران به طرف
عتبات بود. با آغاز حکومت نادر شاه افشار که مشروعیتش را نه از ناحیه مذهب تشیع که به واسطه زور
شمشیر تامین نموده بود و کریم خان زند که مشروعیت ایلی را مکفی به حال حکومتش تلقی می کرد ،
موقعیت علمای شیعه در ایران بیش از پیش تضعیف شده و رو به نقصان نهاد و دراین فاصله (از سقوط
صفویه تا دوره زندیه) بسیاری از آنان به عتبات مهاجرت نمودند. اما به تدریج و هم زمان با قدرت گیری
قاجارها ، مهاجرت علما جنبه معکوس به خود گرفته و عده ای از آنان از عتبات راهی ایران شدند.
این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش می باشد که چه زمینه ها و عللی موجبات مهاجرت
علما از عتبات به سوی ایران را در اوایل عهد قاجار فراهم آورد و این مهاجرت چه پیامدهایی را در دوره
مورد نظر به دنبال داشت. به این منظور نگارنده با رجوع به منابع و مآخذ تاریخی، مذهبی و تحقیقات
جدید و به شیوه تحلیلی- توصیفی به تحقیق پرداخته است. یافته پژوهش نشان می دهد زمینه های
مختلفی چون پیروزی مشرب اصولی بر اخباری و شکل گیری مرجعیت شیعه و به دنبال آن احساس
وظیفه دینی-اجتماعی از جانب علما، و نیاز قاجاریه به کسب مشروعیت مذهبی از ناحیه علما و علل
فرعی چون حمله وهابی ها به عتبات و شیوع بیماری های واگیردار در آن سامان از علل موج مهاجرت
علما از عتبات به ایران در اوایل عهد قاجاریه به شمار می رود. همچنین این مهاجرت پیامدهایی چون
تثبیت فقه اصولی در برابر اخباری گری، صوفی گری و شیخی گری، تعامل علما با حکومت قاجار در
مساله جنگ های ایران و روس را در پی داشت.
ملخص الجهاز:
بـا آغـاز حکومـت نـادر شـاه افشـار کـه مشـروعیتش را نـه از ناحیـه مذهـب تشـیع کـه بـه واسـطه زور شمشـیر تامیـن نمـوده بـود و کریـم خـان زنـد کـه مشـروعیت ایلـی را مکفـی بـه حـال حکومتـش تلقـی مـی کـرد ، موقعیـت علمـای شـیعه در ایـران بیـش از پیـش تضعیـف شـده و رو بـه نقصـان نهـاد و درایـن فاصلـه (از سـقوط صفویـه تـا دوره زندیه)بسـیاری از آنـان بـه عتبـات مهاجـرت نمودنـد.
همـان طـور کـه پیـش تـر نیـز ذکـر گردیـد بـا روی کار آمـدن قاجاریـه و برقـراری ثبـات نسـبی و انتخـاب تهـران بـه عنـوان پایتخـت کـه در قـرب خاسـتگاه قاجاریـه در شـمال ایران(مازنـدران) قـرار داشـت و بـا فراهـم شـدن زمینـه هـای بازگشـت علمـا از عتبـات بـه ایـران، شـهرهای مختلـف ایـران خاصـه تهـران کـه مرکزیـت سیاسـی داشـت و قـم کـه یـک شـهر زیارتگاهـی و در نزدیـک تهـران بـود مقصـد مهاجـرت علمـای عتبـات قـرار گرفـت.
زمینه های مهاجرت علما از عتبات به ایران پیـش تـر بـه برخـی علـل غیرمسـتقیم مهاجـرت تدریجـی علمـا از عتبـات بـه سـوی ایـران پرداختـه شـد و مهـم تریـن عامـل در ایـن زمینـه روی کار آمـدن سلسـله مدعـی حمایـت از تشـیع یعنـی قاجاریـه ذکـر گردیـد.
(ناطـق،1368 : 36)در ایـن میـان سـید محمـد باقـر شـفتی معـروف بـه حجـه الاسـلام یکـی از روحانیونـی بـود کـه بـه دنبـال فراهـم شـدن زمینـه هـای مهاجـرت از عتبـات بـه ایـران آمـد و بـا بهـره گیـری از شـرایط جدیـد اوایـل عهـد قاجـار مـورد اقبـال عمومـی قـرار گرفـت.