خلاصة:
هر گفتمان متشکل از چندین گزاره و صورت گفتمانی است که با توجه به شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در هر دوره بهوجود میآید. در دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار (1176ـ1213ق)، گفتمان مسلط بازگشت ادبی که همان گفتمان سنتی محسوب میشود، براساس نظام ادراکی حاکم بر عصری شکل گرفت که در آن شاه و دربار، در مقام نهاد تولیدکننده گفتمان یادشده، اصلیترین حامی هنر و ادبیات شناخته میشوند. هدف اصلی این پژوهش بررسی نقش گفتمان ادبی بازگشت در تصاویر مختص فتحعلیشاه قاجار با توجه به وضعیت سیاسی، اجتماعی، زمینههای معرفتی و سامانه دانایی یا همان روح حاکم بر زمانه است. اگر بپذیریم که تا این دوره، نقاشی ایرانی و ادبیات فارسی کمابیش با یکدیگر در ارتباط و تعامل بودهاند، باید گفت که با شکلگیری و قدرت یافتن گفتمان ادبی این دوره، هنجارهای تصویری در نقاشی ایرانی نیز دگرگون و ویژگیهای تازهای در آن پدیدار شد که در نگارگری سدههای پیشین سابقه نداشته است. نگارندگان در پژوهش حاضر کوشیدهاند تا براساس نظریه گفتمان فوکو، بهعنوان الگوی روششناختی و رویکردی بینارشتهای، به این مسئله بپردازند که چگونه گفتمان ادبی بازگشت موجب شکلدهی به تصاویر شاهانه مکتب پیکرنگاری درباری و اثرگذاری بر آن شد. بررسیها نشان میدهد در این دوره، شعر و توصیفات شعری همچنان بهمنزله منبع الهام مورد توجه نقاشان بوده است. از این رو صورتهای گفتمانی غالب در سبک ادبی بازگشت، یعنی صورت تاریخ و صورت سیاست که به گفتمان قدرت بدل شده بودند، در پردههای نقاشی تصویری جدید از شاه بهنمایش گذاشتند؛ بهطوری که تصاویر شاه غیرواقعیتر و هاله تقدسش بزرگتر شد و همچنین پیکره شاه غیرملموس و استعارهایتر گردید.
Any discourse constitutes of several propositions and discursive formations that are created by focusing on the political, cultural and social conditions of each era. During the rule of Fath- Ali Shah Qajar (1772- 1834), the dominate literary review discourse; which is considered the very traditional discourse, was formed based o the perception system that was governing an era in which, the royal court was recognized as the producing institute of the mentioned discourse. The main purpose of this study is to investigate the role of the literary discourse of return in images specific to Fath Ali Shah Qajar with regard to the political, social, epistemic contexts and the system of knowledge or spirit of the time.If we admit that until then, Iranian painting and Persian literature have been more or less intertwined; it must be said that as the literary discourse of this period was formed, visual norms in FathAli Shah’s portraits also changed and new features emerged that were not unprecedented in past centuries. In the present study, the authors have attempted to examine how literary discourse led to the formation and influence of king's icons in court, based on Michel Foucault's theory of discourse as a methodological model and an interdisciplinary approach.Studies show that during this period poetry and poetic descriptions continued to be a source of inspiration for painters.Therefore the images of the King became more unrealistic and his aura of holiness grew larger. The king's body also became more intangible and metaphorical.
ملخص الجهاز:
گفتمان بازگشت ادبی و هنجارهای تصویری در شمایل فتحعلیشاه قاجار مریم نریمی* کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس اصغر فهیمیفر دانشیار پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس ابراهیم خدایار دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس چکیده هر گفتمان متشکل از چندین گزاره و صورت گفتمانی است که با توجه به شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در هر دوره بهوجود میآید.
بازگشت ادبی که با توجه به شرایط خاص حاکم بر آن دوره شکل گرفته بود، هدفی جز رهایی شعر و ادب فارسی از سبک پرتکلف هندی نداشت؛ بنابراین پیشروان آن تنها راه رسیدن به چنین هدفی را در احیای ادبیات کهن و اقتفای شیوۀ سخنسرایان سبکهای خراسانی و عراقی یافتند؛ اگرچه بعدها بهویژه در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار توانستند با تکیه بر صبغۀ فکری و هنری خاص خود گفتمانی جدید در شعر اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم قمری بهوجود آورند که نهتنها در تعارض با سبک هندی بود و هویت خود را در گسست از دورۀ پیشین کسب میکرد، بلکه متشکل از گزارههای متعددی بود که از شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن دوره مایه میگرفت.
فرضیة پژوهش بهنظر میرسد گفتمانی که در ادبیات اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم قمری حول محور مفاهیمی همچون شاه و بازگشت به گذشته شکل گرفته بود، با اثرگذاری بر سنت تصویرگری این دوره، در گام نخست تصویر شاه را به موضوع اصلی بیشتر آثار تجسمی بدل کرد و در گامهای بعد نیز با شبیهسازی فتحعلیشاه قاجار به پادشاهان ایران باستان و پهلوانان اسطورهای شاهنامه، تصویری استعاری، نمادین، آرمانی و غیرملموس از او بهنمایش گذاشت که بهسبب آن، شاه از تقدس بیشتر برخوردار و بیش از پیش دستنیافتنی میشد.