خلاصة:
رابطۀ دین و دولت، موضوعی مهم در تحقیقات مربوط به سازوکار شاهنشاهی ساسانی است و رویکرد ساسانیان به دین زرتشتی و ارتباط آنها با روحانیان این دین، اهمیت بسزایی در پژوهشهای تاریخ ساسانی دارد. در 150 سال اخیر، شماری از محققان با استناد به گزارشی از طبری دربارة ساسان و فعالیت او در آتشکدة اناهید اصطخر، او را صاحب منصبی دینی چون موبد، هیربد یا نگاهبان آتشکده تصور کرده و ساسانیان را از تباری روحانی دانستهاند. برخی محققان از این هم فراتر رفته و کامیابی ساسانیان در غلبه بر اشکانیان را نتیجة رویکرد دینی جدید اردشیر بابکان، موسس سلسلة ساسانی، و توجه و گرویدن هواداران پرشور و متعصب زرتشتی به او پنداشتهاند. گزارش آگاثیاس دربارة اردشیر بابکان هم دستاویز دیگری برای شماری از پژوهشگران در روحانیدانستن او بوده است. این تحقیق با بررسی دوبارة گزارش طبری و سنجش آن با مدارک حقوقی زرتشتی دورة ساسانی، نشان میدهد که منصب ساسان در آتشکدة اناهید منصبی دینی نبوده است. همچنین این تحقیق گزارش آگاثیاس دربارة اردشیر را با شواهد دیگر میسنجد و نشان میدهد که این گزارش هم مطلبی دربارۀ روحانیبودن او ندارد. مقایسة این گزارشها و شواهد و روایتهای دیگر، خاستگاه روحانی ساسانیان را نفی میکند و بر پیوند آنها با اشراف محلی فارس صحه میگذارد.
Sasanians’ converting to Zoroastrianism and their relations with Zoroastrian clerics have been important issues of the history studies on the Sasanians. In the past one and a half century, a number of scholars, referring to a report on Sasan by Tabari, the eponymous ancestor of the Sasanians, have assumed religious office such as mobed, herbed, or the guardian of the fire temple for him, and have taken it as evidence for the Sasanians’ presumed priestly lineage. Some have even considered the success of the Sasanians in overcoming the Arsacid Empire as an outcome of their new religious tendency. In addition, Agathias’s report on Ardashir I, the founder of the Sasanian dynasty, has also been used by some scholars as another piece of evidence to suppose a clerical rank for him. Reexamining Tabari’s report and evaluating it in the context of the Zoroastrian legal system, this study demonstrates that Sasan’s office in Anahit’s fire temple was not a priestly one, and Agathias’s report on Ardashir has nothing to do with priestly ranks. To the contrary, these reports, when considered together with all other evidence, confirm Sasanians’ connection with the local nobility of Fars region.
ملخص الجهاز:
این تحقیق با بررسی دوبارٔە گزارش طبری و سنجش آن با مدارک حقوقی زرتشتی دورٔە ساسانی، نشان میدهد که منصب ساسان در آتشکدٔە اناهید منصبی دینی نبوده است.
از حدود ربع آخر سدٔە نوزدهم میلدی شماری از محققان با استناد به گزارشی از طبری ، ساسان و حتی اخلف او را صاحب منصبی دینی هموون مغ، موبد یا هیربد )یوستی، هوار، پیرنیا، ویکاندر، دیاکونوف، لوکونین، ویدنگرن، شومون، دوشنگیمن، سامی، شیپمان، 1 مشکور، بهار، عبدالحسین و روزبه زرین کوب، ایمانپور، ذاکری، دریایی، نصرالزاده، جلیلیان، مزداپور(، نگاهبان )نیبرگ، تقیزاده، بویس، عبدالحسین زرینکوب، روزبه زرینکوب، بروسیوس (،٢ روحانی کلیددار )خدادادیان (٣ یا پریستار )!(٤ آتشکدٔە اناهید در اصطخر تصور کردهاند.
این توصیف طبری نشان میدهد که ساسان روحانی نبوده، بلکه به گروه جنگاوران که در ایران کهن خاستگاه اشرافی داشتند، تعلق داشته و گویا دلیری او در زمانٔە خود و بعدها زبانزد بوده است.
این بخش از گزارش طبری پایٔە استدلل کسانی واقع شده است که ساسان را صاحب منصبی روحانی میدانند: ساسان قیم آتشکدٔە اصطخر که به آن آتشکدٔە اناهید گفته میشود، بود.
برگردان فارسی بلعمی از تاریخ طبری نشان میدهد که دانشوران ایرانی در سدٔە چهارم هجری مضمون گزارش طبری را به نیکی درمییافتهاند و برداشت ایشان از گزارش او، ریاست ساسان بر آتشکدٔە اناهید بوده است، بیآنکه برای او سمت روحانی در نظر داشته باشند: »و ساسان جد اردشیر مردی بود مبارز.
), The History of al-Ṭabarī Vol. 5: The Sāsānids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen, Albany, State University of New York Press, 1999.
The Cambridge History of Iran Vol ”Zoroastrian Religion,“ ,زززززززززززز Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Cambridge, Cambridge University Press, 866–908, 1983.