خلاصة:
ابوریحان بیرونی خوارزمی از دانشمندان برجسته قرن پنجم هجری و دارای آثار متعددی در علوم ریاضی، نجوم، فلسفه، دینشناسی، مردمشناسی و جغرافیاست. آنچه این دانشمند ایرانی را نزد دانشمندان علوم زمین و جغرافیدانان مشهور ساخته، اظهارنظرهای شجاعانه و علمی وی در باب مساهل علوم زمین است، چرا که او تقریبا در سالهای ۱۰۰۰ میلادی میزیسته که در آن هنگام هنوز کرویت زمین باور نمیشد، زمین مرکز عالم تصور میشد و عقاید کاتاستروفیسم (پیدایش ناگهانی زمین و مجموعه منظومه شمسی) در اروپا رواج داشت. بیرونی ۱۴۳ کتاب و رساله نوشته که برخی از آنها سرشار از نظریههای جغرافیایی و مرتبط با علوم زمین هستند. به خاطر مشخص شدن اندیشههای بیرونی در زمینه علوم زمین و بهویژه در علم ژئومورفولوژی برخی از آثار وی در این مقاله بررسی شده است. روش تحقیق، تحلیلی ـ توصیفی و متکی بر اسناد کتابخانهای بر جای مانده از بیرونی به زبانهای فارسی و عربی است. آثار عمده وی بررسی و مطالب مرتبط استخراج و سپس دستهبندی شد و مقایسهها و تحلیلهای لازم با استناد به برخی از منابع امروزی انجام گرفت. حاصل تحقیق نشان میدهد که اندیشههای ژئومورفولوژیک وی را میتوان در سه گروه «نظریهها»، «پدیدهها و فرایندها» و «مواد، کانیها و سازندها» دستهبندی کرد. وسعت آثار بیرونی و اعتبار نظریهها و توضیحات نسبتا کامل وی درباره پدیدهها چنان است که وی را میتوان یکی از پیشتازان علوم زمین و بهویژه ژئومورفولوژی شناخت.
ملخص الجهاز:
از میان کتابهای متعددی که از ابوریحان بیرونی ترجمه شده آنچه از نظر علم ژئومورفولوژی اهمیت بیشتر دارند، دو کتاب زیر است:نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن ترجمه احمد آرام از روی چاپ قاهره با عنوان فارسی اندازهگیری پایانهای جایها برای درست کردن مسافتهای جایگاهها.
به همین جهت است که دوری سرزمینها از مرکز زمین با گذشت زمان بر یک اندازه نمیماند و چون برآمدگی زمین در جایی زیاد شود و اطراف خود را پر کند، آبها کم میشود و چشمهها گود میافتد و درهها ژرف میشود و آبادانی، دشواری پیدا میکند، پس مردمان از آنجا به جای دیگر کوچ میکنند و این ویرانی را به پیری زمین نسبت میدهند و آباد شدن و ویرانی را به بالیدن و جوانی منسوب میکنند؛ و چنین است که گرمسیرها سردسیر میشود و سردسیرها گرمسیر (نهایات، ۱۳۵۲: ۱۹).
نفوذپذیری آب و تشکیل حوضه آبریزنفوذپذیری زمین و جابهجایی آبها بر اثر آن و حرکت آب در سطح و زیر زمین و جمع شدن آبها در حوضهها و حرکت سطحی و زیرزمین آنها به سوی نواحی و سفرههای عمیق نیز از نظر بیرونی به دور نماندهاند و وی منشأ تشکیل دریاها و دریاچهها را همین جابهجایی آب و اشکال مختلف حرکت آب در روی زمین (همچون باران و برف و ذوب تدریجی آنها) دانسته و در این مورد در چند جای نهایات نوشته است:و فرو رفتن آب در خاک یا در زمین به سبب وجود شکافها فروتر رود (نهایات، ۱۳۵۲: ۲۵).