خلاصة:
دقایق بلاغی، در میان ملل مختلف، از دیرباز مورد توجّه بوده است. توجّه و تامّل در کارکردهای مخلف زبان در میان ایرانیان نیز سابقهای طولانی دارد. درست است که متنی مکتوب با موضوع علوم بلاغی به دست ما نرسیده است، امّا از آثار ادبی به جا مانده از دوران پیش از رواج فارسی دری، میتوان دریافت که تامّلات بلاغی ایرانیان بسیار گسترده بوده است. همچنین، گاه، از آثاری یاد شده که در بلاغت ایرانی تالیف شده است. واضح است که پیش از تحتالشّعاع قرار گرفتن بلاغت ایرانی از بلاغت عربی، متون بلاغی ایرانی، آرایهها را با نامهای ویژه میشناختهاند. برخی از این اصطلاحات، در لابهلای متون به یادگار ماندهاند. نام ایرانی این آرایهها، میتواند جایگزینی مناسب برای اصطلاحات عربی رایج در بلاغت باشد. دو اصطلاح از این اصطلاحات، در شعر لبیبی به یادگار مانده است: چکاته و پساوند. بر اساس این بیت، این دو واژه، معادلی ایرانی بوده است که در برابر مطلع و مقطع به کار میرفته است.
ملخص الجهاز:
این بیت نیز به لطف لغتنامهنویسی در ادب فارسی به یادگار مانده است و در تمامی فرهنگهای لغت ادب فارسی، از گذشته تا کنون شاهدی است برای لغت پساوند به معنی قافیه، امّا در فرهنگها بهصورتهای مختلفی ثبت و ضبط شده است.
تا اینجا مشخص شد که به اجتهاد استادان ادب فارسی، صورت درست بیت این است: همه یاوه، همه خام و همه سست معــانـی از چکــاته تا پســاوند (مدبری، 1370: 480) پساوند: مقطع این بیت حاوی دو اصطلاح شعری است: پساوند و چکاته.
با توجّه به اینکه این بیت ملکالشعرای بهار در پایان قصیده آمده است و همچنین در مقطع شعر به دو مصراع از شیبانی و لبیبی تضمین شده است، بهنظر میرسد، بهار پساوند را در معنای مطلع به کاربرده باشد؛ چراکه قافیۀ این قصیده در شمار قافیههای دشوار ادب فارسی نیست و در نتیجه تفاخری در بهکار بردن این قافیه نیست.
فقدان شرح و توضیح این واژه میتواند دلیلی دیگر نیز داشته باشد و آن این است: خواندیم که این بیت در نسخهای از نسخ متعدد لغت فرس به درستی ضبط شده بود و در دیگر نسخ با اختلافات فراوان آمده بود.
این بیت در نسخۀ استاد اقبال آشتیانی آمده است(اسدی طوسی، 1390: 100)، امّا تنها به استناد یک نسخه؛ آن هم نسخۀ چاپی پاول هورن (Paul Horn) که از روی نسخهای متعلق به کتابخانۀ واتیکان چاپ شده است(همان: یو)؛ بنا براین باید گفت که ممکن است این بیت برافزودۀ کاتبان باشد و در ابتدا در لغت فرس موجود نبوده است.