خلاصة:
نگاه نظریۀ جهان متن به تحلیل متون، برگرفته از رویکرد شعرشناسی شناختی، دریچۀ تازهای به روی انسان برای کشف چگونگی عملکرد ذهن و چگونگی ساخت یک بازنمایی ذهنی میگشاید. مطالعۀ آثار ادبی از این منظر به منزلۀ گامی مؤثر در ساخت جهان فکری نویسنده و مخاطب و نیز چگونگی انتقال تأثیر متن از طریق نشانههای متنی است. مقالۀ حاضر روایتهای تاریخ بیهقی را در بستر این رویکرد بررسی میکند. سه لایۀ «جهان گفتمان»، «جهان متن» و «جهانهای زیرشمول» در این نظریه در ساخت روایی این متن تبیین و جهانهای متن خردی که باعث ایجاد جهان متن کلان و اصلی شده، نشان داده شد. پویایی جهان متن روایتهای بیهقی به دلیل روایت تاریخی آن کمتر به چشم میآید. نویسنده با استفاده از عناصر جهانساز وگزارههای نقشگستر باعث ایجاد ساخت رواییـ گزارشی، توصیفهای شخصیت و در مواردی، محیط محور در این متن شدهاست. تغییر در شرایط زمانی و مکانی روایتها و هدایت جریان روایتهای مختلف از طریق جهانهای زیرشمول، مخاطب و خواننده را به مفهومیسازی جهانهای با فضاهای متغیر وادار میکند، البته فرایند مفهومیسازی بر پویایی این کنش دلالت دارد.
Text world theory, which is derived from cognitive poetics, opens up new horizons to human beings to discover how the mind works and how to make a mental representation. From this point of view, the study of literary works is an effective step towards the construction of the author and audiences’ intellectual world and transferring the effects of text through textual signals. This article studies Tarikh-i Bayhaqi based on this approach. The three layers of “discourse world,” “text world,” and “sub-worlds” in this theory, and the small text worlds that create the original text world are shown. The dynamism of the text world in Tarikh-i Bayhaqi is less visible due to its historical narrative. The author, using world-building elements and function-advancing propositions, has produced a narrative-report construct and character-based and, in some cases, environment-based descriptions in this text. Changing the temporal and spatial conditions of narrations and guiding the various narratives through the sub-worlds force the reader to conceptualize the worlds with variable spaces. Of course, the conceptualization process implies the mobility of this action.
ملخص الجهاز:
نويسـنده بـا استفاده از عناصر جهان ساز وگزاره هاي نقش گستر باعث ايجاد ساخت روايـيــ گزارشـي، توصـيف هـاي شخصيت و در مواردي، محيط محور در اين متن شده است .
٣. چارچوب نظري برخلاف برخي از نظريه هاي ساختگرا که فقط به بررسي متن پرداخته اند و يا هـر يـک از تفسيرها و دنياهاي مربوط به نويسنده و خواننده را جداگانه بررسي کرده اند، نظريه جهـان متن که يک رويداد زباني است ، با کنار هم قرار دادن خواننـده و نويسـنده بـه عنـوان دو مشارک اصلي گفتمان و بسط فضاي ذهني آنان در پي دستيابي بـه جهـان هـاي مـتن و جهان هاي امکان از طريق بازنمودهاي ذهني مشارکان اين گفتمان اسـت .
Sub worlds ٩٠/ کاربست مؤلفه هاي نظريه جهان متن در روايت بيهقي ساخت جهاني در اين ميان است که در آن گزاره ها بسـط پيـدا کننـد و منسـجم شـوند و سرانجام ، منجر به ساخت معنايي جديدي گردند» (٩٥ :١٩٩٥ ,Werth).
شکل گيري مرزهاي جهان متن بر اساس عناصر جهان ساز منجر به ايجاد مرزهاي جهـان گفتمان مي شود و در پي آن ، ديگر لايه مفهومي نظريه جهان متن شـکل مـي گيـرد کـه جهان هاي زيرشمول يا فرعي نام دارند (٢٣٠-٢٢٤ :١٩٩٩ ,Werth).
Deictic Sub Worlds پژوهشنامه نقد ادبي و بلاغت ، سال ٩، شماره ٢، تابستان ٩٣/١٣٩٩ به کارگيري جمله پيرو براي ايجاد فاصله گذاري در کنش و پديد آوردن جهـان زيرشـمول :(Stockwell, 2002: 14) «هرگاه يک شرکت کننده گفتمان ، يک جهان متن جزئي ايجاد کند کـه بـا پارامترهـاي فضايي و زماني جهان گفتمان مطابقت ندارد، مشارک آن ها لازم است که يک سـاختار جديــد اشــاره اي کــه در آن Origo از مفهــوم خــود در اينجــا و حــال تغييــر کــرده ، مفهوميسازي کند.