خلاصة:
مسجد به مثابه اولین تجلی هنر اسلامی به همراه نقوش و تزیینات به کار رفته در آن که در مسجد و اما کن مذهبی رکن اصلی را ایفا میکنند-از اهمیت ویژه ای برخوردار است. خراسان بزرگ از دوره های مختلف، مساجد ز یادی ساخته در این راستا در محدوده آنهاست. این مسجد که در این مقاله، تزیینات شده که مسجد کبود گنبد از جمله آن مورد بررسی قرارگرفته، خبر از هنر، هنرمندان آن دوران میدهد که سبک و شیوه هنری واحدی داشتند و در تزیین مساجد خود، معانی و مفاهیم الوهیت و بندگی را در نظر الهی را در نزد بیننده و نمازگزار مسلمان به گرفته و در سایه رنگها و تزیینات جلوه نمایش میگذاشتند. هنرمند مسلمان با استفاده از انواع آرایه های هندسی و گیاهی در بناهای اسامی به نوعی این آرایه ها را وسیلهای در جهت بیان عقاید دینی و مذهبی خود قرار داده است. درگیری این آرایه ها با ایمان و عقاید مذهبی نوعی جاودانگی، اصالت و خلوص را در آنها بازتاب میدهد. با در یافت مفاهیم نمادین نقش و نگارها در معماری تزیینی اسامی و ر یشهیابی آنها میتوان به شناخت ذهن و اندیشه معماران و درنتیجه به فرهنگ و جهانبینی و تلالو آرمانها در آن جامعه دست یافت. مساجد ز یادی بعد از حضور اسام در این سرزمین بنا شده است که در ظاهر تزیینات تمام این مساجد یکسان به نظر میرسد و ا گر با نگاهی دقیق به مساجد بنگریم وجود خالقیتها و سبکهایی را میبینیم که خاص هنرمند، معمار، کاشیکار مسجد و دوره ساخت بوده است. بر این اساس سوالات تحقیق به ترتیب شامل موارد ذیل است ۱-تزیینات کارشده در این مسجد به چه انواعی تقسیم میشوند؟ ۲-بیشترین بخش تزیینات شامل چه انواعی میباشند؟ ۳-این مسجد دوره های تار یخی مختلف شاهد چه تغییراتی در تزیینات خود بوده است؟ اهداف مقاله: - بررسی و مطالعه نقوش کاشیکاری به لحاظ، رنگ، طرح، نقش در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تار یخی و استفاده از منابع کتابخانهای، عکاسی از فضای مسجد و بازدید میدانی به بررسی تزیینات و نقوش این مسجد پرداخته شده است. و سعی شده با قرار دادن تصاویری متنوع و زیبا بیننده را در فهم مطلب یاری میرساند.
ملخص الجهاز:
شاخصترین عنصر تزیینی در معماری اسلامی کاشی است، تقریباً از اوایل دورهٔ ایلخانی کمتر بنایی میتوان یافت که در آن از تزیینات کاشیکاری استفادهای نشده باشد، بنابراین نقش این عنصر تزیینی از دو جنبه حائز اهمیت است: الف) استحکام ب) زیبایی آرا و اقوال گوناگون راجع به دلیل استفاده از کاشی مطرح شده است اما بیشتر نظرها معطوف به مسئلهٔ زیباییشناختی تزیینات است و مسئله استحکام در درجه دوم اهمیت قرار دارد (مکی نژاد، ۱۳۸۱، ص: ۶۸) استفاده از کاشیکاری در بناها علاوه بر معانی و مفاهیمی که شرایط زندگی اجتماعی، سیاسی، مذهبی آن دورهها را نشان میداد، نمایانگر خلاقیتهای هنرمندان مسلمان نیز هستند.
محمد رکنی ۱۳۷۷ در گزارش پیگردی مسجد کبود گنبد از معماری بنا صحبت کرده و طی آن به بررسی فضاهای معماری این مسجد پرداخته و اشاره مختصری به تزیینات کاشیکاری آن نموده است.
نمونه دیگر مقاله مسجد کبود گنبد کلات، سید محسن حسینی ۱۳۷۹ بوده که در مورد معماری مسجد و تاریخ آن صحبت نموده و در آن تاریخچه بنا را مورد بررسی قرار داده و به تزیینات کارشده در مسجد اشاره نموده است.
حسین زمرشیدی و زهرا زمرشیدی ۱۳۹۳ در مقاله معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن مسجد کلات را نیز نام برده و به تزیین ساقه گنبد آن با نام حضرت علی و ارادت نادر به ایشان اشارهکرده است.
تصویر ۱۵: سومین قاب کاشیکاری شده ایوان (مأخذ: نگارنده) تزیینات در قسمتهای دیگر صحن مسجد شاهد این نقوش بر رواقها هستیم که در رنگ زمینه لاجورد و زرد تکرار شده است؛ و نقش در تمامی دیوارهها یکسان میباشد.