خلاصة:
فرهنگ و تمدن بشری در طول تاریخ و پهنه جغرافیا پرورده میشود و در گذر از هزارهها نضشج
میگیرد. آگاهی از گذشته فرهنگیء تاریخی و ادبی هر سرزمین؛ هم مسیر راه آیندگان را هموارتر
میسازد و هم آمال و آرزوهای تاریخی اقوام آن دیار را نمایان و برجسته مینماید. نوشتار پیش رو با
بررسی حدود هشتاد کتاب از ذخایر تاریخی» جغرافیایی و فقهی به زبان عربی, با ادعای استقصا و
بیادعای کمال احصاء کوشیده است رد پای دیار قومس را در این آثار به صورت اشارهوار نشان دهد.
چه. تفصیل آن به تنهایی کتابی مستقل و صد البته درخور خواهد بود. کوشیدهایم نکاتی پیرامون اهمیت
تاریخی» دادههای مردمشناسی و فرهنگی, گویشهای دیار قومس, وضعیت معیشت مردم و مشاهیر
دینی و ادبیء از دل متون کهن تاریخی استخراج کنیم. این نوشتار بر آن است تا با معرفی ذخایر
فرهنگی» ادبی و دینی دیار قومسء بر ضرورت بازیابی شکوه از یاد رفته و نوپایی بنیادهای کهن آن
تاکید ورزد
ملخص الجهاز:
نوشتار حاضر با نگرش تحليل گونه و پس از تدقيق و بررسي حـدود هشـتاد کتـاب از منابع تراث عربي در حوزه هاي تاريخي، جغرافيايي و فقهي، با ادعاي استقصا و بـيادعـاي کمال احصا، کوشيده است نشانه هايي از ديار قومس را در ايـن آثـار بـه صـورت اشـاره وار بيان کند که تاکنون کمتر به سرپنجه تحقيق و پژوهش در آمده اسـت .
خواجه گيري و خراساني (١٣٩٤) در نوشتار «بررسي نقش سه عارف خطه قـومس در حفظ و استمرار انديشه خسرواني و حکمت اشراق » با تأکيد بر جايگاه ارزنـده سـه عـارف نامي ديار قومس ؛ بايزيد و خرقاني و علاءالدوله در عرفان اسلامي، به بررسـي مفهـوم نـور در آثار ايشان پرداختـه نقـش ايـن بزرگـان را در شـکل گيـري انديشـه هـاي اشـراقي و همانندي هاي آن با حکمت خسرواني تبيين کرده اند؛ امـا پيرامـون موضـوع ايـن نوشـتار يعني واکاوي رد پاي قومس در متون عربـي تـاکنون تحقيـق جـامعي صـورت نگرفتـه و پژوهش پيش رو نخستين گام در اين وادي به شمار است .
تاريخ بيهق ، افزون بر اين مطلب ، وجه تسـميه آن را بـدين گونـه آورده اسـت : «قومس بر وزن مونس نام ولايتي بوده که اکنون دامغان به جاي آنسـت ، و در ايـن عصـر ويرانه هايي را که در يک فرسنگي قوشه ديده مـي شـود شـهر قـومس مـي نامنـد، معـرب کومس و آن مخفف کوه مس است (ابن فندق ، ١٣٦١: ٣٤٢).
(يـاقوت حمـوي، (251/3 :1995 سخن آخر در اين قسمت آن که حدودالعالم از قريـه اي بـه نـام کـومس أرت در بـلاد تغزغز٢ خبر مي دهد (١٣٦٢: ٩٤) و ابن خطيب [متوفي ٧٧٦ ه] در کتـاب الإحاطـۀ فـي أخبار غرناطۀ از منطقه اي به نام قومس در اندلس ياد کرده و وصف آن را به نيکويي بيـان نموده است (١٤٢٤: ٢٠/١).