خلاصة:
سرزمین پرطراوت و متنوع «قومس » در سیر ادوار تـاریخ چهـره هـای درخشـان و نـام آوری را در دامان خود پرورش داده که نه تنها در حیات خود، بلکه در هر عصر و زمان ، مایـۀ مباهـات و سـرافرازی این سامان و مردم آزادة آن بوده و هستند و شگفت اینکه شماری از ایـن بزرگـان در خـارج از منطقـه و خاک قومس نشو و نما یافته و به مراتب رفیع در علم و دانش و علوم و فنـون مختلـف دسـت یافتـه و بـه جایگاه بلندی رسیده اند که تا حدودی شخصیت همگـانی و جهـانی محسـوب مـیشـوند، ولـی هـیچ گـاه اصالت و زادگاه خود را فراموش نکرده و اجازه نـداده انـد انتسابشـان بـه ایـن سـامان ، از پسـوند نـام و شهرتشان زدوده شود. ازجمله این بزرگان ، در دوره عباسیان ، خاندان «ابن دامغانی» و به ویژه رئیس آنـان قاضـی القضـات ابوعبدالله دامغانی کبیراست که منصب قضا و گاه نیابت خلافـت و دیگـر مشـاغل دیـوانی و دولتـی را در دستگاه حکومت عباسیان در بغداد، یعنی دوران خلافت القائم بامرالله عهده دار بوده و تا چند نسل بعـد از وی نیز فرزندان و نوادگانش به این شغل خطیر اشتغال داشته اند و نام و ترجمۀ احـوال آنـان در تـواریخ ثبت است . و در روزگار کنونی نیز خاندان آیت الله العظمی شاهرودی که در نجف اشرف مقیم بـوده انـد و نام و آوازة آن بزرگوار و فرزندان و نوادگان ایشان در خدمت به اسلام و مسلمین بـر همگـان روشـن و مبرهن است . و نیز خاندان آیت الله مهـدوی دامغـانی کـه در مشـهد مقـدس بـه افتخـارات دینـی و علمـی رسیده اند ولی همچنان به اصالت خود پایدار بوده و هستند. البته این مورد ویژة تنها خاندان های یادشـده نیست ، بلکه سایر شهرهای قومس نیز چنین مفاخری دارنـد کـه بایسـتی درجـای خـود توسـط محققـان ارجمند معرفی شوند. به هر حال خاندان نامدار «هدایت » ازجمله مشاهیر و مفاخر قـومس هسـتند کـه در زمینـه هـای ادب ، سیاست ، قضـاوت و حتـی سـپاهیگری تاثیرگـذار بـوده انـد. در ایـن مقالـه بـه طـور اجمـال چنـد تـن از شخصیت های این خاندان معرفی شده اند.
ملخص الجهاز:
پژوهشگر تاريخ و فرهنگ دامغان ١- رضاقلي خان هدايت براي آشنايي بيشتر با اين مرد بزرگ لازم است ابتدا به اختصار به يک واقعـۀ تـاريخي که سرانجام آن موجبات شکوفائي استعداد و پيشـرفت و نـام آوري «محمـدهادي خـان » پدر رضاقلي خان ونيز بعدا فرزندان و نوادگان وي را فراهم کرده ، اشاره اي داشته باشيم : به طوري که در متون مختلف و تراجم احوال رجـال ثبـت گرديـده ، خانـدان هـدايت يکي از خاندان هاي قديمي ايران هستند.
اين خانواده از «چهارده کلاته »١ (ديباج کنـوني) دامغان برخاسته اند و در خصـوص واقعـۀ ذکرشـده ، رضـاقلي خـان هـدايت در «سـفرنامۀ خوارزم » خود صفحات ١٣٣ و ١٣٤ در شرح بازگشت از سفر و مأموريت مزبور، از طريـق استرآباد و شاه کوه به اين منطقه وارد شده و مينويسد: «ازآنجا فرسخي بريده به چهارده کلاته که مولد و منشاء آبا اجـداد بنـده بـود مصـمم شديم » و در «ذکر چهارده کلاته » چنين نوشته است : «بعد از سال ها به چهارده کلاته وارد شديم ، جمعـي از منسـوبان قـديم از زن و مـرد، مرا ديدن کردند.
لازم به توضـيح اسـت کـه ايـن شخصـيت ادبـي همچنين خود را «هدايت طبرستاني» (رضا قلي خان هدايت همان ) معرفـي کـرده ، زيـرا همان طور که يادآور شده ، در آن عصـر سـمنان و دامغـان از توابـع «طبرسـتان » بـوده و طبرستان بعدا به «مازندران » تغيير نام يافته و اين تابعيت ادامه داشت تـا اينکـه در رژيـم پهلوي دوم و در دورة نخست وزيري دکتـر علـي امينـي، شـهرهاي سـمنان و دامغـان و شاهرود و توابع از مازندران جدا و تحت عنـوان «فرمانـداري کـل سـمنان » مسـتقل و در سال هاي بعد با توابع فعلي به «استانداري سمنان » ارتقا يافت .