خلاصة:
شبیهخوانی یا تعزیه هنر اصیل ایرانی است که به منظور نشر و گسترش فرهنگ و مفاهیم عاشورایی، قرنها پس از واقعۀ عاشورا شکل گرفت. پدیدهای که حاصل تلفیق اندیشه و تفکر ایرانی و آموزههای اسلامی است و از جنبههای مختلف میتوان به تحقیق و بررسی آن پرداخت. ابهامات و سؤالات متعددی دربارۀ شکلگیری این آیین نمایشی متصور است؛ از جمله آنکه آنچه را که امروز به عنوان تعزیه یا شبیهخوانی شاهدیم، دقیقاً در چه دورهای از تاریخ برای اولین بار مشاهده شده است؟ دورههای صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه محتملترین دورههاییاند که نظرات متناقض کارشناسان را در این مورد به خود معطوف داشتهاند. یافتن پاسخ برای این سؤال در درجۀ اول قدمت این آیین نمایشی را نشان میدهد و در درجۀ دوم اصالت ایرانی بودن این هنر را در برابر فرضیۀ تقلیدی بودن آن از غرب به اثبات میرساند. برآیند گردآوری مطالب کتابخانهای و بررسی نظر کارشناسان، مستندات و گزارشهای تاریخی و سفرنامههای گردشگران در این تحقیق و شیوۀ تحلیلی و توصیفی، ما را برای پاسخ به این سؤال، به اواخر دورۀ زندیه هدایت میکند.
It is similar to the reading or ta'ziyeh of authentic Iranian art that was created in order to disseminate the culture and concepts of Ashura centuries after the real Ashura.A phenomenon that is the result of a combination of Islamic thought and doctrine and Islamic teachings and can be explored in different aspects. There are many ambiguities and questions about the formation of this theatrical ritual, including what exactly we see today as ta'ziyeh or similitude, for the first time in history? The Safavid, Afshariyyah, Zandiyeh and Qajar periods are the most likely courses that have drawn contradictory opinions from experts. Finding the answer to this question will first show the antiquity of this theatrical ritual, and secondly prove the Iranian authenticity of the art against the assumption that it is imitative from the West. A review of the expert opinion, historical documents and reports, and travelogues of tourists in this study will guide us to the end of Zandiyeh in a library and analytical and descriptive manner to answer this question.
ملخص الجهاز:
ابهامات و سؤالات متعددی دربارۀ شکل گیری این آیـین نمایشی متصور است ؛ از جمله آنکه آنچه را که امروز به عنوان تعزیه یـا شـبیه خـوانی شاهدیم ، دقیقا در چه دورهای از تاریخ برای اولین بار مشاهده شده اسـت ؟ دورههـای صفویه ، افشاریه ، زندیه و قاجاریه محتمـل تـرین دورههـایی انـد کـه نظـرات متنـاقض کارشناسان را در این مورد به خود معطوف داشته اند.
در بررسی سیر تکاملی گونه های مختلف عزاداری براساس مدارک و مستندات موجود، بـه نظر می رسد شرایط شکل گیری این گونۀ نمایشی قبل از دورۀ صفویه وجود نداشته و از طرفی اجرای تعزیه خوانی در دوره قاجار نیز بر کسی پوشیده نیست .
سؤال اینجاست که اگر نفوذ اندیشه و تفکر اروپا باعث شکل گیـری تئـاتر مـذهبی منـاطق آسیایی از جمله ایران بوده ، چرا کشورهای مسلمان مثل مصر، ترکیه و مراکش که قبل از همـه پای اروپاییان به آنجا باز شد، از این نفوذ تئاتر مذهبی برخوردار نشدند؟ البته نمـی تـوان تـأثیر تئاتر و نمایش های غربی و شرقی را در شکل گیری این گونۀ نمایشی نادیده گرفت ، امـا تأکیـد بر تقلیدی بودن آن از آیین ها و نمایش هـای غربـی ، صـحیح بـه نظـر نمـی رسـد؛ هرچنـد کـه شباهت هایی بین نمایش های شرقی و غربی وجود دارد و چلکووسکی به آن اشاره کرده است : «میان اجتماعات ماه محرم و تئاتر قرون وسطایی اروپا [آلام مسیح ] شباهت های بسیاری وجود دارد؛ با این تفاوت اساسی که در طول مراسم محرم تماشاگران ساکن می ماندنـد؛ درحـالی کـه تابلو (پرده نمایش ) حرکت می کرد و در تئاتر مذکور تابلو ساکن بود و تماشاگران نادم حرکت می کردند» (چلکووسکی ، ١٣٦٧: ١١).