خلاصة:
مهارت و استا دی شهریار در غزل فارسی ، همواره از جهات گوناگون مورد
بررسی و پژوهش قرار گرفته است ؛ از موسیقی و وزن گرفته تا ساختارهای
بلاغی و ترکیبات و دقائق دستوری و ... در این میان ابیات تخلص شهریار را
نیز باید عرصه ی دیگری از هنرمندی های او دانست.
در بلاغت و علوم ادبی م ا، ارزش زیبایی شناختی تخلص (در معنای نام
شاعرانه) مجهول باقی ماند است . البته این بدان معنا نیست که شاعران بزرگ از
ماهیت و ارزش تخلص غافل بوده اند، بلکه قرائن نشان می دهد شاعران بزرگی
همچون شهریار، چه در انتخاب تخلص و چه در کاربرد آن معیارهایی
داشته اند. کشف این معیارها نه تنها ارزش و ماهیت تخلص را آشکار می کند
بلکه به سبک شناسی شعر شاعر نیز کمک می کند . به نظر می رسد بهترین
تخلص، تخلصی است که دارای سه ویژگی ایها م سازی (آرایه پردازی )، پنهان
بودن و مضمون آفرینی باشد.
ابیات تخلص در دیوان شهریار از ارزش های بلاغ ی، بیانی و مفهومی
والایی برخوردارند . شمار بالای ابیات حاوی تخلص در دیوان او و هنرنمایی
او در این ابیات از جنبه های گوناگون ادبی ، معنایی و ... نشان دهنده ی توجه
آگاهانه و خاص وی به این موضوع بوده است . در این مقاله سعی شده است
تمامی موضوعات مربوط به تخلص و ا بیات تخلص در غزلیات شهریار –
خصوصا با تاکید بر همان سه ویژگی خاص بهترین تخلص - با شیوه ای
تحلیلی و آماری مورد بررسی قرار گیرد . موضوعاتی از قبیل : تعداد تخلص ،
انواع تخلص؛غزلیات بدون تخلص، غزلیات دارای شبه تخلص، جایگاه تخلص
در ابیات تخلص ، زاویه ی دید در تخلص ، آرایه های ساخته شده با تخلص ،
مضامین موجود در ابیات تخلص و....
ملخص الجهاز:
لطف الله زاهدي، گرد آورندهي ديوان شهريار در مقدمهي اين كتاب، در خصوص چگونگي انتخاب تخلص شهريار مينويسد: "در اوایل شاعری، بهجت تخلص میکرد، بعداً دوباره با فال حافظ تخلص خواست که دو بیت زیر شاهد از دیوان حافظ آمد و خواجه تخلص او را شهریار تعیین کرد: که چرخ این سکهی دولت به نام شهریاران زد - روم به شهر خود و شهریار خود باشم" (مقدمهی دیوان، ص 19، به قلم آقای زاهدی) البته انتخاب غير مستقيم تخلص شهريار از سوي حافظ، بحث ديگري را به پيش ميكشد كه آن رسم" اعطاي تخلص به شاعران" در ادوار مختلف بوده است: تخلص شهریار جزو تخلصهای اعطا شده: انتخاب تخلص همیشه به اختیار شاعر نبوده، گاه آنرا درخواست کرده و گاه برایش تعیین کردهاند.
موارد ذكر تخلص شهريار در محل قافيه: (19 مورد) بلكه بياريم بار را (ص 80) / پير و جوان (ص 127)/ شهرياري من(ص 128) / چشم انتظار (ص 129) / خزان جاوداني (ص 157) / سكه دولت (ص 181) / ياران را چه شد (ص 192) / داغ ياران (ص 193) / جلوه جلال (ص 219) / شاهد ملكوتي (ص 248) / افسانهي روزگار (ص 268) / صيرفي روزگار (ص 272) / به ياد تهران (ص 273) / شمع ما چراغ دل است (ص 280) / خمار انتظار (ص 298) /شهريار خود باشم (ص 309) / كاروان شوق (ص 321) / وحشي شكار (ص 327) / كارزار (ص 384) / ردالمطلع (تكرار مطلع در مقطع يا بيت تخلص): مبحث رد المطلع از نظر بلاغت مربوط به صنایع لفظی بدیع است، اما از آنجا که در این فن، بیت مطلع در بیت مقطع – بیت تخلص- تکرار میشود، این موضوع را در غزلیات شهریار بررسی میکنیم: در تعریف رد المطلع آمده است: " هرگاه شاعر مصراع اول یا دوم مطلع غزل یا قصیده را در مقطع تکرار کند، آن را رد المطلع میگویند.