خلاصة:
در سلسلهمراتب قدرت حکومت قاجاریه، شاهزادگان قاجاری را میتوان طبقهای خاص دانست که دارای جایگاهی بالا بودند. شاهزادگان از طرف حکومت مرکزی به حکومت مناطق مختلف منصوب میشدند. حضور و نقش شاهزادگان قاجار در ساختار قدرت، پیامدهای سیاسی و اجتماعی زیادی به دنبال داشت؛ از جملۀ این پیامدها، مسئلۀ جانشینی و انتخاب ولیعهد در این دوره بود؛ چراکه حضور همزمان چندین مدعی تاجوتخت، زمینهساز بحران داخلی و خارجی میشد. موضوع یا مسئلۀ جانشینی در مقطعهایی، دولت و کشور را با بحران و جنگهای داخلی مواجه میکرد. تعداد پرشمار این شاهزادگان، تلاش درباریان و دخالت دولتهای روسیه و انگلستان، باعث پیچیدگی اوضاع میشد. موضوعی که پژوهش حاضر با رویکرد توصیفیتحلیلی و با استناد به منابع کتابخانهای، بهدنبال روشنکردن زوایای تاریک آن است، جایگاه و تأثیر منازعههای جانشینی فتحعلی شاه بر اوضاع داخلی و روابط خارجی ایران در حدفاصل دو جنگ اول و دوم (1243 - 1228ق.) با روسیه است. یافتههای پژوهش حاضر نشان میدهند که رقابت میان شاهزادگان بر سر مسئلۀ ولیعهدی و انتخاب جانشین، پیامدهای سیاسی مختلف به دنبال داشت که مهمترین آن، در روابط خارجی دولت قاجار بود. کشورهای انگلستان و روسیه از مسئلۀ جانشینی بهعنوان ابزاری برای نفوذ بیشتر بر هیئتحاکمۀ قاجارها استفاده میکردند.
ملخص الجهاز:
يافته هاي پژوهش حاضر نشان ميدهند که رقابت ميان شاهزادگان بـر سـر مسئلۀ وليعهدي و انتخاب جانشين ، پيامدهاي سياسي مختلف به دنبال داشت کـه مهـم تـرين آن ، در روابط خارجي دولت قاجار بود.
اقـدام هـاي عباس ميرزا به عنوان وليعهد و واکنش او به برادران خود چگونه بود؟ فرضيۀ پژوهش اين است که مسئلۀ جانشيني و وليعهدي شاهزادگان قاجاري با توجه بـه نبود يک اصل سياسي در امـر جانشـيني و همچنـين تعـداد زيـاد شـاهزادگان باعـث ايجـاد اختلاف و کشمکش در امر جانشيني شده بود.
ديپلماسي روسيه در قبال مسئلۀ جانشيني عباس ميرزا ولايتعهدي عباس ميرزا در سراسر دورٔە حکومت فتحعلي شاه از مسائل مهم بود؛ در واقـع از يک سو در عرصۀ سياست هاي داخلي ايران به سبب تعـداد فرزنـدان ذکـور شـاه و مخالفـت تعدادي از آن ها با عباس ميرزا و از سوي ديگر در روابط با سـاير کشـورها بـه ويـژه روسـيه و انگلستان موردتوجه بسيار بوده است .
تلاش دوبارٔە روس ها در امر جانشيني را ميتوان در عهدنامۀ گلستان ديد کـه بـه موجـب آن ، دولت روسيه متعهد شده بود ولايتعهدي هريک از پسران فتحعلي شـاه را کـه خـود انتخـاب کرده باشد به رسميت بشناسد؛ در نتيجه به موجب همين معاهده ، ژنـرال رتيشـچوف از دادن عنوان ولايتعهدي و وارث تاج وتخت سلطنت به عباس ميرزا هرگز کوتاهي نکرد.