خلاصة:
شیعه و سنی دو فرقه از مذاهب مسلمانان هستند که معتقد به مکتب وحیانی اسلام به عنوان طرح هادی و نقشه راهبردی تاسیس، ساماندهی و اداره امت، دولت و نظام اسلامی هستند. هر دو مذهب شیعه و سنی اقامه مکتب دینی و سیاسی کامل و برتر یا فاضله را که حاوی نظریه سیاسی و نظام سیاسی کارآمد است ضروری، مفید و عملی دانسته و اجرا و پیاده کردن آن را رسالت خویش میدانند. شیعه بر اساس صریح قرآنی «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی» مدعی اکمال و اتمام مکتب مدنی اسلام است نظریه اصول متناهی در قبال مسائل نامتناهی یا نظریه اکمال نص و ضرورت امامت به عنوان مفسر، عالم و عامل وحی، اساس نظریه فقهی سیاسی شیعه میباشد. در مقابل، اهل سنت با عدم اهتمام به امامت به عنوان رکن دوم مکتب در فقه سیاسی خویش، حتی با طرح نظریه تناهی احکام در مقابل مسائل نامتناهی، نقض نص و نارسایی مکتب را به عنوان طرح هادی تداعی میکنند. تلقی اجتهاد به عنوان بدل و جایگزین نقص یعنی مکمل نص نیز بر این تلقی و تداعی دامن زده است. این موضوع سبب آسیبهای دینی و سیاسی جدی و جبران ناپذیر گشته و ساز و کارهای همچون قیاس، استصلاح، استصواب و استحسان نه تنها مشکل را کاهش نداده بلکه بردامنه هرج و مرج فقهی افزوده است؛ هرج و مرجی که سبب انسداد باب اجتهاد فقهی در جهان اهل سنت و فتح مجدد آن بدون اصلاح بنیادین اشکالات فوق شده است.
ملخص الجهاز:
او که در جدال دو سویه بین معتزله و مرجئه از یک طرف و نزاع قومی عرب و فارس از سوی دیگر قرار داشت - نزاعی که سرانجام شکل دینی به خود گرفته و حول تاویل نصوص دین تمرکز یافت - نظامی روش شناختی ارائه کرد که مهم ترین و اصیل ترین تجربه فقهی - سیاسی اهل سنت تا کنون بر آن استوار بوده است (داود فیرحی، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)، ص233).
- جنبه دیگر به این واقعیت وابسته است که از همه زبان های فرهنگی که در زمان ظهور اسلام در دسترس بود، خدا عمداً زبان عربی را به عنوان وسیله تکلم خود برگزید نه بر حسب تصادف و اتفاق و تجزیه معناشناختی واژه «وحی» بیانگر این است که وحی (کلام الهی) دو جزء مفهومی داشته که با ترکیب آنها مفهوم واقعی آن شکل می گیرد (توشی هیکوایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام ص193) بنابراین اهمیت نص قرآنی را به عنوان مهم ترین منبع استنباطهای فقه سیاسی در راستای تنظیم زندگی سیاسی آشکار می سازد.
بخشى از منابعى که در این قسمت مورد بحث قرار مىگیرد، مواردى هستند که بر آنها واژۀ «اجتهاد الرأى» اطلاق مىشود، زیرا اجتهاد دو اصطلاح دارد (داود فیرحی، «مبانی اندیشه های سیاسی اهل سنت»، حکومت اسلامی، ش 2، ص 132) الف) اجتهاد به معناى اعم که عبارت است از به کارگیرى تمام سعى و تلاش براى به دست آوردن حکم از ادلّه.