خلاصة:
رسالۀ التوحید من نفس الرحمن یکی از برجستهترین تهلیلیههای عرفانی موجود در میان انبوه میراث مکتوب عرفانی و ادبی این سرزمین است که بیاغراق احیا و معرفی آن، گشایش دریچهای نو و منظری متفاوت بر این گونه از ادبیات عرفانی است. این پژوهش ضمن تصحیح و تعلیق یک اثر عرفانی، منتج به شناخت وجهۀ نامکشوف از ابعاد شخصیت مؤلف آن شده است. شرفالدین علی یزدی تاکنون بهعنوان مورخی شهیر، شاعر، منشی، منجم، ریاضیدان، موسیقیدان، لغوی و حروفی قرن نهم، زبانزد خاص و عام بوده، لیکن وجهۀ عرفانی این دانشمند، مغفول مانده است. متن رسالۀ حاضر، شامل دو بخش است: اول براهین عقلی و نقلی در اثبات توحید و دوم تفسیر عرفانی «باب التهلیل» از کتاب فتوحات المکیه ابنعربی. این رساله در هر دو بخش حاوی ویژگیهای خاص عرفانی و ادبی است؛ استفاده از نثر فنی، ارجاع مکرر به آیات و احادیث، اثبات توحید به روش احصایی، تقسیمبندی توحید بر اساس ۳۶ آیۀ تهلیل، تبیین آرا و اندیشههای عرفانی مؤلف و از بُعد تاریخی، اثبات ارتباط شرفالدین با حکومت قراقویونلوها از نتایج این پژوهش به شمار میرود. این رساله بر اساس سه نسخۀ موجود و بهشیوۀ نسخۀ اساس تصحیح شده است.
ملخص الجهاز:
در فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا)، مؤلف کتاب ، شرف الدین پانیپتـی معـروف به شاه بوعلی قلندرپانیپتی عنوان شده است (درایتی، ١٣٩١: ج ٩، ٦٦٩ـ٦٧٠) کـه از لحـاظ تقدم و تأخر تاریخی با دورٔە حکومت و حتی حیات جهانشاه مغایرت داشته و با عنایت بـه محتوا، سبک ادبی و روح غالب بر سایر آثار باقیمانده از شاه بوعلی قلندرپانیپتی، صـحت این انتساب قویاً مردود است .
از آنجا که مرحوم فرخ در اواخر عمر شریفشان ، کتابخانۀ نفیس خود را بـه دانشـکده الهیـات دانشـگاه فردوسـی مشـهد واگـذار کرده اند، پس از بررسی نسخ موجود در این کتابخانه مشخص شد نسخۀ دیوان مذکور تحت شمارٔە ثبت ٢٢٢ در این دانشکده محفوظ است و جای شگفتی و شادمانی بسیار بود که همۀ اشعار موجود در رسالۀ التوحید من نفس الرحمن بعینه در این نسخه ثبت و ضبط شده است و با ضرس قاطع و اطمینان خاطر میتوان مؤلف اثر را شـرف الـدین علـی یـزدی دانشـمند نام آشنای قرن نهم هجری دانست .
٤. آثار و تألیفات مؤلف هرچند عمدٔە شهرت شرف الدین علی یزدی به سبب کتاب معروف تاریخی ظفرنامـه اسـت ، تسلط او بر اغلب علوم زمان خویش باعث شد آثار و تألیفات متعدد دیگری نیـز از وی بـه یادگار بماند که از آن جمله میتوان به رسالۀ حلل مطرز در معما و لغز، منتخب حلل مطرز، دیوان اشعار، کنه المراد فی علم الوفق و الاعداد، شرح قصیدٔە برده بوصیری، منشئات ، رسالۀ عقد انامل ، رسالة الشهودیه ، فتوحات صاحب قرانی، تحفة الفقیر و هدیة الحقیر، شـرح اسـماء الله ، شامل ، الکتاب فی علم الاسطرلاب ، حقایق التهلیل و رسـالۀ تهلیلیة التوحیـد مـن نفـس الرحمن اشاره کرد (درایتی، ١٣٩١: ج ٣٥، ١٠٠٦؛ نفیسی، ١٣٦٣: ج ١، ٢٤٩).