خلاصة:
ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﺑﺮرﺳﯽ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎی دوره ﻧﺎﺻﺮی اﻧﺠﺎم داد. در واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از ادوار ﻣﺘﻼﻃﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان دورهی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر اﺳﺖ. اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان درﮔﺎه ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪ زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎز ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽ و دﺳﺖ اﻧﺪازی ﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪد از ﺳﻮی ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد. درﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﺘﺰﻟﺰﻟﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ در ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ راه رﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ورود ﻣﯿﺮزا ﺗﻘﯽ ﺧﺎن اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ، ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺴﺠﻞ ﮔﺸﺖ. وی ﺳﺪی در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺳﺎﯾﺲ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ از ﺗﺤﻮﻻت ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪای و اﺗﺨﺎذ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎی ﻣﺪﺑﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﺰﯾﻨﺶ راﻫﮑﺎرﻫﺎی ﻧﻮﯾﻨﯽ ﺟﻬﺖ ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ اﻣﻮر ﭘﺮداﺧﺖ. در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﺗﻮان اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ را ﭘﯿﺎم آور اﺻﻼﺣﺎت ﻧﻮﯾﻦ در ﻋﺮﺻﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان دوره ﻧﺎﺻﺮی داﻧﺴﺖ. دوﻟﺖ و دﺳﺘﮕﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ او ﺣﺮف اول را ﻣﯽزد و ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ در ﭘﯿﺮوی از ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮن ﺿﺎﻣﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ. اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﻮﺻﯿﻒ دادهﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ، اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ اﺻﻼﺣﺎت اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ، ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ اﯾﻦ اﺻﻼﺣﺎت در ﮐﻨﺎر اﻧﺘﻈﺎم ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ اوﺿﺎع داﺧﻠﯽ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ.
ملخص الجهاز:
در دوره قاجار عباس میرزا در کنار اسامی چون قائم مقام فراهانی و میرزاتقی خان امیرکبیر از پیشگامان اصلاحات اساسی در نظام سیاسی ایران بود.
بستر اصلاحات تجددخواهانه ماموریتهای سیاسی امیر در واقع مقدمه و بستری برای اصلاحات تجددخواهانه او قبل از صدارتش در مقام دبیری دستگاه قائم مقام 1244 ق محسوب میشد (الگار،217:1369-211؛ پناهی 160:1376)، گواه این مدعا آغاز سفرهای سیاسی و حائز اهمیت او بود که همراهی با خسرومیرزا (افشار،257:1349) در سفر به روسیه نخستین گامهای وی در عرصه اتخاذ تفکرات نوین سیاسی بود و پس از آن به هنگام ولیعهدی ناصرالدین میرزا (ناصرالدین شاه) 1253 هـ.
اما کشتن ابوالقاسم قائم مقام (دولت آبادی،162:1310) توسط شاه، علی رغم وسعت خدماتش، امير كبير را مجبور نمود كه گامهایش را محتاطانهتر بردارد از سويي ملاحظات خانوادگي به اين مسئله بيشتر دامن ميزد وي در واقع شوهر يگانه خواهر ناصرالدين شاه بود و موقعيت منحصر فردي كه براي امير كبير فراهم شده بود، تجربه آموختن از هر سه نفر علمدار اصلاحات بود.
گام بعدی امیر پنجم ربیع الثانی 1267 انتشار (کاغذ اخبار) روزنامهای به نام (وقایع اتفاقیه) در تهران بود، اگرچه پیش رو این امر میرزا محمد صالح شیرازی بود، که زمان محمد شاه روزنامة بصورت ماهیانه به چاپ میرساند میرزاصالح بعد اعزام به اروپا به جهت تحصیل علوم و پس از مشاهده پیشرفت جوامع اروپایی وکسب تجارب گوناگون، به فکر تأسیس چاپخانه و سپس روزنامه افتاد و تجربههای خود را در سفرنامهاش به رشته تحریر درآورد (میرزاصالح شیرازی،399:1369).