خلاصة:
بحر المحبة فی اسرار المودّة ازجمله تفسیرهای صوفیانه به زبان عربی است که در آن، سورۀ یوسف همراه با برخی نکتهها، اشارات، سخنان و حکایتهای عرفانی، در ساختار و نثری ساده، ادبی و دلنشین تفسیر شده است. تاکنون به این اثر، با وجود اهمیت در تاریخ تفسیرهای عرفانی سورة یوسف، چنانکه باید توجه نشده است؛ بهگونهای که تاکنون تصحیحی انتقادی از آن در دست نیست. همچنین تردیدهایی دربارة بحر المحبة وجود دارد که یکی از مهمترین آنها مربوط به مؤلف اثر است. بحر المحبة متأثر از برخی دستنوشتهها و فهرستهای نسخ خطی و دیدگاه برخی نویسندگان متأخر، به احمد غزالی و گاه برادر بزرگترش محمد منسوب است. نوشتار پیش رو، برای نخستینبار درپی بررسی دقیق این موضوع برای تأیید یا رد این نسبت شکل گرفته است. استفاده از دیدگاههای پژوهشگران پیشین دربارة آثار برادران غزالی، تحلیل تطبیقیِ محتوای بحر المحبة با برجستهترین و متناسبترین آثار مسلّم برادران غزالی در تفسیر و نیز با بهرهمندی از روابط بینامتنی میان اثر و تفسیرهای مشهور سورة یوسف در سدههای متقدم ـ مانند انس المریدین و روضة المحبین، قصة یوسف و حدائق الحقایق ـ نشان میدهد که این اثر احتمالاً از هیچیک از دو برادر غزالی نیست. به نظر میرسد انتساب این اثر به هریک از این دو برادر بهسبب شهرت و برجستگی غزالیها در میان اهل علم و تصوف و اقبال عمومی به آنها باشد. این نوشتار به روش کتابخانهای از میان روشهای تحقیق کیفی و با شناخت و بررسی تطبیقی به نگارش درآمده است.
Bahr ul- Mahabbah fi Asrar el-Mavaddah is one of the Sufi commentaries in Arabic. In this text, Surah Yusuf has been interpreted in a simple and pleasant structure and prose. Also, it has some mystical points, allusions, speechs, and anecdotes from some great mystics or about them. This text is important, but we do not have any good revised and printed works from the manuscripts. This work has been known as a text by Abu ul-Futuh Ahmad or Abu Hamed Ghazzali as mentioned in some manuscripts and their indexes and some later writers’ views. The present article was written to prove the truth or falsity of this claim for the first time. According to the previous scholars’ views about Ghazali brothers’ works, as well as a comparative content analysis of Bahr ul- Mahabbah fi Asrar el-Mavaddah with the interpretations of Ghazali brothers’ most important and appropriate works, it could be concluded that this was incorrect. In other words, this work could not be from either of Ghazali's two brothers. We also used analysis of textual relationships between this work and the most comprehensive interpretations of Surah Yusuf in earlier centuries, namely Ons al-Muridin and Rawdat al-Muhebbin, Ghesseye Yusuf and Hadayegh al-Haghaegh. It seemed that the recognition of each of Ghazali's two brothers as the author of this work was due to their being prominence among the first scholars and Sufis. This article was written based on the content analysis method.
ملخص الجهاز:
سمانه ايران منش در اين پايان نامه با رويکردي کاملا دروني و فارغ از رابطۀ متن با ساير متون هم موضوع ، به معرفي احمد غزالي (مفسر)، ويژگيهاي متن و روش ابوالفتوح در اين تفسير صوفيانه پرداخته است ؛ البته او بدون تعرض به دست نوشت هاي اثر و اظهارات فهرست نويسان خطي و نيز وجوه ترديد دربارة اين اثر، به ويژه ازنظر مؤلف و شيوة / شکل گيري، به پژوهش پرداخته است .
در ادامه ، بر آن شد تا با توجه به وجوه نسخه شناختي / و متن شناختي، بحر ا را نيز بشناسد و همت خود را براي شناخت ، تصحيح انتقادي و رفع برخي ترديدها دربارة آن به کار گيرد؛ ٧ اما مهم ترين ترديد دربارة اين اثر به درستي انتساب آن به احمد يا محمد غزالي مربوط ميشود که مجال مستقل پيش رو بدان اختصاص دارد.
از نظر او، مطالب عرفاني اين دو اثر در قالب بخش هايي مانند «قصه »، «اشاره » و «نکته » آمده است / و نيز آنها در آميختگي گهگاه نثر با اشعار پراکنده ، در اشتراکاند؛ درحاليکه اولا، سبک و ساختار سوانح مانند بحر نيست که نويسنده ظرايف عرفاني خود را در قالب نکته ها و اشاره ها و ظريفه ها بيان کرده باشد؛ دوم آنکه ، اگر هم باشد، چنين ساختاري ويژة آثار خواجه احمد ازجمله اين اثر نيست ؛ بلکه بخش توجه برانگيزي از متون و تفسيرهاي / عرفاني سده هاي متقدم ، مانند قصۀ يوسف ، انيس المريدين و رو المحبين ، انيس المريدين و شمس المجالس ، حدائق الحقايق و تاحدي کشف الأسرار و عدالأبرار، در اين ساخت بياني مشترکاند.