خلاصة:
میان ایران و انگلستان در دوره قاجار مراودات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی زیادی جریان داشت. این مراودات با توجه به شرایط ایران در آن زمان بیشتر به سود طرف قدرتمندتر یعنی انگلیس بود. در یکی از قراردادهایی که میان دو کشور بسته شد، به شدت استقلال سیاسی ایران تحت تاثیر قرار گرفت. این قرارداد که براساس سال انعقاد آن به معاهده 0606 م. مشهور شد در دوره نخست وزیری وثوقالدوله در ایران و لرد کرزن در انگلستان به امضا رسید. با انتشار مفاد این قرارداد، توجه بسیاری از مردم، سیاسیون و روشنفکران دوره قاجار به آن جلب شد و با مخالفتهای زیادی روبرو شد. مخالفان معتقد بودند با قرارداد 0606 ایران تحت تسلط کامل انگلستان قرار خواهد گرفت. بنابراین سوال اصلی پژوهش حاضر آن است که اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر قاجار چگونه موجبات شکست قرارداد 0606 م. را فراهم آورد؟ یافتههای پژوهش حاکی از آن است که این قرارداد جامعه ایران را ملتهب کرد و مردم، روحانیون و نخبگان با آن به مخالفت پرداختند، عدهایی به علت پیشینه استعماری انگلستان و ترس از تسلط این کشور بر تمام مقدرات سیاسی و منابع اقتصادی ایران و عدهای دیگر برای کنار زدن و نابودی دولت وثوقالدوله در برابر قرارداد ایستادند. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از منابع مهم دوره قاجار صورت گرفته است.
ملخص الجهاز:
را فراهم آورد؟ یافتههای پژوهش حاکی از آن است که این قرارداد جامعه ایران را ملتهب کرد و مردم، روحانیون و نخبگان با آن به مخالفت پرداختند، عدهایی به علت پیشینه استعماری انگلستان و ترس از تسلط این کشور بر تمام مقدرات سیاسی و منابع اقتصادی ایران و عدهای دیگر برای کنار زدن و نابودی دولت وثوقالدوله در برابر قرارداد ایستادند.
از جمله پژوهشهایی که در این مورد انجام گرفته است، عبارتنداز: سیمای احمدشاه قاجار، از شیخالاسلامی (1375)؛ تاريخ روابط سياسی ايران و قدرتهای بزرگ، نوشته ذوقی (1368)؛ و مقالات «بررسی قرارداد 1919 با تکیه بر نقش مخالفان قرارداد»، امیراسمی (1394)؛ «اوضاع سیاسی ایران؛ از قرارداد 1919 تا کوتای 1299؛ به روایت دیپلماتهای امریکایی»، مجد (1399)؛ «نافرجامی تحت الحمایگی ایران در نظام مشروطیت (تحلیل قرارداد 1919)» از تکمیل همایون (1384)؛ «ایران از قرارداد 1919 تا کودتای سوم اسفند 1299 به روایت اسناد»، نوشته حقانی (1379).
بریتانیا در آن زمان علاوه بر تعهدات و گرفتاریهای خود در هندوستان در مرزهای غربی ایران مستقر بود، بنابراین لرد کرزن نخست وزیر انگلستان، ایران را به عنوان یک دولت حائل میان سرزمینهای تحت استعمار خود با دشمنان این کشور همواره مورد توجه قرار میداد و حمایت پرشور و سرسختانه از قرارداد 1919 م.
به این ترتیب در راستاي حفظ موقعیت و تأمین منافع انگلستان در ایران دو دیدگاه مطرح بود، یکی دیدگاه لرد کرزن و حامیانش که در قالب قرارداد 1919 ارائه شد و دیگري دیدگاه حکومت هند انگلیس که میگفت هزینه استقرار امنیت در ایران باید بوسیله خود ایرانیها پرداخت شود.
این موضوع نیز عاملی بود براي اینکه حکومت هند قرارداد و سیاستهاي کرزن درباره ایران را مورد اعتراض قرار دهد.