خلاصة:
بیان زیبای سخن از اصلیترین دغدغههای نویسندگان و شعرا در طول تاریخ بودهاست. منتقدان ادبی معیارهای زیبایی سخن را در دو دستۀ محتوایی و لفظی تقسیمبندی کردهاند. زیبایی سخن در محتوا را میتوان به داشتن حس و عاطفهای عمیق، پیامی مناسب، نیکو و اخلاقی با رعایت مقتضای حال خلاصه کرد و زیبایی سخن در لفظ را میتوان آراستن کلام با انواع آرایههای لفظی و صورخیال دانست. اگر با دقت تمام به انواع آرایههای لفظی نگاه کنیم خواهیم دید که بنمایۀ اغلب آنها به دو آرایۀ تشبیه و تکرار میرسد. یعنی آرایههای لفظی غالبا یا ریشه در تشبیه دارند، چون؛ استعاره و تشخیص و حس آمیزی، و یا ریشه در تکرار دارند، چون؛ تصدیر و جناس و واژهآرایی و واج آرایی و تشابهالاطراف و اشتقاق و قلب و طرد و عکس و موازنه و تسمیط و التزام و ردالقافیه و غیره. شعرا برای آرایش لفظی اشعار خود از انواع آرایههای ادبی بهره میبرند.
اما هر شاعری در به کاربردن یک یا چند نوع خاص از آرایهها موفقتر است. و در واقع آن آرایۀ خاص شگرد اصلی آن شاعر برای زیباسازی سخن اوست. انوری از بزرگترین شاعران دربار سلجوقیان و تاریخ شعر فارسی درقصاید خود از انواع آرایههایی که بر پایۀ تکرار هستند بسیار استفاده کردهاست و میتوان به صراحت گفت که آرایۀ تکرار یکی از اصلیترین شگردهای او در پردازش هنرمندانۀ شعر است. در این پژوهش انواع تکرار در قصاید انوری بررسی شده و با بیان نمونههای متعدد اثبات شدهاست که یکی از پرکاربردترین آرایههای ادبی در این قصاید تکرار است و انوری برای زیباسازی شعر خود از گونههای مختلف تکرار به ویژه تکرار واژه، موازنه، تصدیر، ردالقافیه، قلب و انواع جناس استفاده کرده است.
ملخص الجهاز:
در این پژوهش انواع تکرار در قصاید انوری بررسی شده و با بیان نمونههای متعدد اثبات شدهاست که یکی از پرکاربردترین آرایههای ادبی در این قصاید تکرار است و انوری برای زیباسازی شعر خود از گونههای مختلف تکرار به ویژه تکرار واژه، موازنه، تصدیر، ردالقافیه، قلب و انواع جناس استفاده کرده است.
شب و شمع و شکر و بوی گل و باد بهار می و معشوق و دف و رود و نی و بوس و کنار (همان، 187) در این بیت نیز شاعر ده بار از صدای «و» استفاده کرده که شش بار آن در مصرع دوم آمده و در اینجا هم این تکرار علاوه بر تاثیر بر موسیقی درونی بیت، از نظر معنایی نیز برای بیان کثرت و فراوانی نعمت و موهبت در آن شب بهاری وصال بسیار مناسب است.
هر که همچون دانۀ انگور با او شد دو دل ریخته خونش چو خون خوشۀ انگور باد (همان، 133) در این بیت انوری در مصرع دوم چهار بار از حرف «خ» استفاده کرده است که در خواندن شعر تکرار پیاپی این حرف نوعی خش خش و یا حتی خون و خشونت را در ذهن خواننده تداعی میکند که با معنی خونریزی مصراع بسیار هماهنگ و مناسب است.