خلاصة:
واکاوی اعجاز سخنگونه قرآن کریم با هدف دستیابی به مقاصد الهی، زمینهساز پیدایش دانشهای ادبی، علوم قرآنی و اصول و قواعد فهم متن و نکتهسنجیهای نو درباره معجزه خاتم شده است. پژوهش کتابخانهای حاضر با تمرکز بر علوم قرآنی بهعنوان یکی از شاخههای منشعبشده از کلام وحی، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته است. بررسی انگاره ضرورت واکاوی علوم قرآنی در منابع غیرمستقل این دانش در راستای دستیابی به برداشتهایی متفاوت و نو، مسئله اصلی تحقیق پیش رو است. یافتههای تحقیق درباره دیدگاههای نظام نیشابوری درباره علوم قرآنی در تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، حاکی از آن است که محقق نیشابوری در عناوین «محکم و متشابه، جمعآوری قرآن، رسمالخط مصحف، متشابه لفظی، مفهومشناخت تفسیر و تأویل» راه مشهور دانشیان علوم قرآنی را پیموده است؛ اما دیدگاههای اجتهادی و گاه متفاوت وی در زمینه «قرائت»، «وقف و ابتدا با تمرکز بر مفهوم نبر و تنغیم» و «تحلیل محتوا و نقد برخی روایات سبب نزولِ مقبول در میراث روایی اهل سنّت» نشان از رویکرد نو و توانمندی مفسر در این حوزه داشته و ضرورت پژوهش و دستیابی دیدگاههای دیگر مفسران درباره علوم قرآنی را به اثبات میرساند.
Qur'anic Sciences is a term for issues related to the knowledge of the Qur'an and its various aspects. The present library study has been organized in a descriptive-analytical method with a focus on Qur'anic sciences as one of the branches of the word of God (The holy Qur'an). Examining the hypothesis of the necessity of analysis of Quranic sciences in non-independent sources in order to achieve different and new interpretations is the main issue of the current study. The findings of research on the views of Qomi Neyshabouri system about the Qur'anic sciences in the interpretation of Tafsir Ghara'ib Al-Qur'an va Ragha'ib Al-Furqan, indicate that he has followed the path of Qur'anic Sciences scholars in the titles of "Mukham and Mutashabih, compilation of the Qur'an, calligraphy of the Qur'an, verbal Mutashabih, and conceptual understanding of the science of interpretation". However, his ijtihadi and sometimes different views in the field of "recitation", "waqf and first focusing on the concept of nabr and tanghim, content analysis, and critique of some narrations causing an acceptable decline in the Sunni narrative heritage" show the new approach and ability of the commentator in this area and proves the need for research and having access to the views of other commentators on the Qur'anic sciences.
ملخص الجهاز:
مقاله حاضر با عنایت بر نقشآفرینی علوم قرآنی در فهم قرآن و ویژگیهای قابل توجّه تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان بهعنوان مورد مطالعاتی خود، بر آن است که پس از گزارشی مختصر از سیر نگارش علوم قرآنی، احوال، آثار و منابع و شیوه تفسیری نظامالدین نیشابوری، به بررسی تطبیقی بیان و کاربست علوم قرآنی در این اثر تفسیری بپردازد و افزون بر ارائه نمونههایی از نوپردازیهای مؤلف در این عرصه، ضرورت پژوهشهایی از این دست را در دیگر منابع تفسیری بیان کند؛ موضوعی که به سبب گستره علوم قرآنی و محدودیت نوشتار پیش رو تنها با تمرکز بر عناوین «قرائات، وقف و ابتدا، اسبابالنزول، محکم و متشابه» که در زمره علوم ضروری مورد نیاز مفسران نیز قرار دارند (بابایی، 1392، ص 352) و برخی دیگر مسائل، دنبال خواهد شد.
در این میان نظامالدین نیشابوری نیز به ذکر دیدگاههای چندی از ابنعباس، جابر بن عبدالله و ابوبکر الأصم فقیه معتزلی (متوفی 225ق) (احمد بن یحیی بن المرتضی، 1339ق، ص 56) در تعریف محکم و متشابه پرداخته (قمی نیشابوری، 1381ق، ج3، ص 126) و درنهایت بیاعتنا به تعریف مؤلف معتزلی الکشّاف (زمخشری، 1986م، ج1، ص 337) بهعنوان یکی از دو منبع اصلی خود در تفسیر، همانند بسیاری از اهل تفسیر و علوم قرآنی همچون تفسیر القرآن العظیم (ابنکثیر، 1373ق، ج2، ص 4)، روح البیان (حقی بروسوی، 1405ق، ج2، ص 5) و مناهل العرفان (زرقانی، 1372ق، ج2، ص 171) با تأثیرپذیری از تعریف اصولی فخرالدین رازی از محکم و متشابه، آن را بهاختصار و تلخیص بهعنوان رأی برگزیده خود بیان کرده است (قمی نیشابوری، 1381ق، ج3، ص 126)؛ تعریفی که در آن فخرالدین رازی برای کاوش در معنای محکم و متشابه با مشربی اصولی به تقسیمبندی چهارگانه الفاظ ـ نص، ظاهر، مجمل و مؤول ـ بر معانی اشاره کرده و ضمن تعریف هرکدام نوشته است: «قدر مشترک نص و ظاهر ـ که همان حصول ترجیح است ـ محکم و قدر مشترک مجمل و مؤوَّل ـ که همان معنای غیر راجح است ـ متشابه است (فخرالدین رازی، 1401ق، ج7، ص 139).