خلاصة:
جریان روشنفکری در ایران، از زمان پیدایی تا امروز، براساس ادوار تاریخی و ماهیت و
چگونگی نگرش به تمدن غرب یا فرهنگ دینی و بومی، با توجه به تحولات سیاسی ـ اجتماعی
جامعه به شکلهای مختلف غربگرا، ملیگرا، چپگرا و دینی، بروز و ظهور داشته است.
نگاهی گذرا به بازشناسی این جریانها میتواند زمینهساز فعالیت محققان اجتماعی و
فکری جامعه باشد. چرا که شناخت جریانهای فعال در صحنه اجتماعی و یا فهم زمینه
مناسب برای فعالیتهای آینده به اندازه زیادی، به جریانهایی وابسته است که در سده
اخیر در ایران بروز و نمود پیدا کرده است. نوشتار حاضر تلاش میکند که نگاهی هر چند
کوتاه به جریان روشنفکری در ایران معاصر داشته باشد.
ملخص الجهاز:
"[5] با بیان این مقدمه، با استفاده از اسناد و شواهد تاریخی به سراغ تاریخ صد سال اخیر ایران میرویم تا جریان روشنفکری را که با واژه منورالفکری وارد ایران شد، مورد مطالعه قرار داده و نسلهای متعدد این جریان را بازشناسی میکنیم: اولین جریان روشنفکری در ایران: روشنفکران غربگرا بدون شک، شکلگیری ایدههای فکری ـ خواه اجتماعی باشد یا سیاسی و حقوقی و امثال آن، - به منزله پدیدهای نوظهور، مستقیم یا غیرمستقیم، متأثر از شرایط اجتماعی و تحولات جامعه بوده و خواهد بود و این امر حتی درباره ایدههای وارداتی هم صادق است.
هر چند به ظاهر و از سر مصلحتطلبی، الفاظ و عبارات اسلامی را بر زبان جاری کرده و به تعبیر ملکم، آموزههای غربی را در لفافه دین برای مردم ایران نسخه میکردند، که البته به اعتقاد درست برخی، به دلیل افراط و تفریطهای روشنفکران غربگرا، تقلید سطحی و ظاهری آنها از تمدن غرب و فقدان خود آگاهی و درک صحیح از فرهنگ دینی جامعه بر پیکره این نسل، بحران هویت و بیماری تقلید محض، نقش بست.
[53] به هر حال، از یک طرف، عدم توجه و صداقت در برخورد با علمای دینی که از سر صداقت و بیگانهستیزی با آنها همکاری کردند، و تنوع طیفهای مختلف در جبهه و فقدان استراتژی از سوی دیگر موجب گردید که روشنفکری ملیگرا در این قالب جبهه ملی نتوانند رسالتی که همانا قطع نفوذ استعمار بود را به انجام رساند و در نهایت گرفتار نظام کهنه شاهی گشته و کما فی السابق در چنبره نفوذ و قدرت سرمایهداران و دستنشاندگان قدرتهای استعماری قرار گرفته و اشتباهات فاحش سیاسیشان نیز نه تنها آنها را از آن دایره خارج نکرده، بلکه دوستان دلسوز را نیز از دست داده، سرانجام خود و افکارشان در جامعه ایران کمرنگ گردید."