خلاصة:
نویسنده در این گفتار ، سه بحث در باره صفات الهی مطرح می کند و به نقد و بررسی آنها می پردازد : دیدگاه حکمت متعالیه ، دیدگاه پیروان مولی رجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمی ، دیدگاه متکلمان ، بحث دوم ، حجمی نسبتا مبسوط به خود اختصاص داده و نویسنده مقاله در خلال آن چندین روایت را مشروح و توضیح داده است . به علاوه ، در ضمن این مقاله ، برخی از گفته های عالمان دیگر همچون ملاصدرا ، مولی رجبعلی تبریزی ، قاضی سعید قمی ، شیخ محمد تقی آملی ، شیخ محمدباقر ملکی میانجی ، میرزا ابوالحسن شعرانی نقد و بررسی شده است .
ملخص الجهاز:
"لهذا بعضی دیگر از علماء بلکه اکثر آنها،اینمعنی قبیح و شنیع دانسته،میگویند که صفات واجب الوجود-تعالی شأنه-همگی عین ذات اویند،و این مذهب،اگرچه در شناعت به مثابۀ مذهب اول نیست،اما در نفس الامر این نیز معقول نیست.
ثالثا در بعضی از روایات،به عینیت صفات و ذات تصریح شده است و با بهترینعبارات بر این مطلب تأکید شده است: 1-در حدیث صحیح از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود(در وصف قدیمتعالی): «انه واحد صمد احدی المعنی لیس بمعانی کثیرة مختلفة.
البته برخی دیگر آن شیوه را صحیح ندانسته،ولی به اشتراک لفظی قائلشدهاند،به معنای این که عالم در خدا و خلق به یک مفهوم نیست،بلکه در خدای متعالمفهوم مقدس خاصی دارد غیر مفهومی که در بشر است1و همینطور است سایراوصاف کمال.
به نظر میرسد مقصود ایشان از اشتراک لفظی،غیر از معنای مصطلح آن میباشد واشاره دارد به آنچه در روایات اهل بیت علیهم السلام به آن اشاره شده است که مثلا بصیر و سمیعبودن خدا،با جارحه و ابزار نیست و خلاصه خصوصیات مادی که در مصادیق خلقیوجود دارد،مسلوب از آن مفاهیم کمال است.
لم یزل الله عالما قادرا ثم اراد» عاصم بن حمید گوید:از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم که آیا خدا همواره مرید بودهاست؟(یعنی آیا اراده صفت ذات است؟)فرمود:مرید وقتی است که مراد با اوباشد.
مرحوم شعرانی پس از نقل کلام فوق میفرمای:ملا صدرا توضیح داده است که اراده به معنای دوم،اصطلاح مخصوص متکلمین و از صفات ذات است و نباید الفاظ حدیثحمل بر این دو معنی گردد."