خلاصة:
قلعة زیبا و استوار ارگ بم به عنوان بزرگترین و قدیمترین اثر خشت و گلی جهان به صورت شهری کامل تا قرن اخیر مسکونی و مورد استفاده بوده است. از همین جهت موضوع اصلی این مقاله ضمن بررسی موجز پیشینة تاریخی، بر محور نقد ویژگیهای معماری و شهرسازی این قلعة عظیم استوار شده است. نوع مطالعه مبتنی بر شناخت ویژگیهای کالبدی این مجموعه و، همچنین، بررسی ویژگی کالبدی شهرهایی است که در محدودة دورة ساخت این بناها یا شهرهای مشابه احداث شدهاند و هدف دستیابی به سبک یا سبکهای معماری موجود در آن است. حاصل این مطالعه نزدیکتر شدن به شناخت دورة تاریخی ساخت این بنا و آثار فرهنگی و اجتماعی آن در عهد خود خواهد بود. بدیهی است که این شناخت و خوشهچینی از نکات مثبت این معماری در تطبیق با شرایط اجتماعی آن زمان میتواند ما را در ایجاد معماریهایی که ریشه در فرهنگ اصیل خودی دارند رهنمون سازد.
ملخص الجهاز:
"بنای فعلی قلعة ارگ دستخوش تغییرات و بازسازیهایی در اعصار و دورانهای مختلف شده است و آنچه مسلم است بنایی که تا حدود یک قرن پیش قابل سکونت بوده است تاثیرات معماری دورة اسلامی را در خود به وفور داراست؛ اما بخشهایی از این قلعه را میتوان به جرأت به پیش از اسلام نسبت داد که از همه مهمتر عمارت چهارفصل است که در آن کارهای مربوط به ادارة شهر و صدور احکام از طرف حاکم انجام میشده است.
این بخش در زمان پارتیان به دژ داخلی مبدل میشود و به دور آن حصار بلند کشیدهاند و فقط دارای یک دروازه است و سربازخانه و ادارات و کاخ حکومتی در آن قرار داشتهاند (نک: حاکمنشین قلعة ارگ بم، چاههای آب درون آن و توپخانه در همین مقاله؛ نیز نک: دیاکونف، 1351: 64) خانههای مسکونی شهر گرداگرد این بخش مرکزی ساخته شدهاند و با حصاری قطور که دارای برجهایی برای دیدهبانی بوده محصور میشده و ورودی این حصار درست در مقابل ورودی دژ است.
همین اندیشه بود که در ساختن بناهای فوقالذکر اثر میگذاشت و لذا تاریخ شاهد تبدیل بسیاری از آتشکدههای عصر ساسانی به مسجد در همان روزهای نخست گسترش اسلام است (کیانی، 1366: 20) همة موارد فوق شاهدی هستند بر این ادعا که بنای ارگ بمـ که چنین مورد بیمهری قرار گرفته و به عنوان بنایی که از اواخر دورة اشکانیان تا قرن اخیر پابرجا و مورد استفاده بوده و قطعا به سبب تغییر در نظام اجتماعی و فرهنگی دستخوش تغییراتی در معماری شده استـ میتواند حکایتگر نحوة تکامل چندین قرن معماری ایران باشد."