خلاصة:
نظامی همچون شاعر معاصر خود خاقانی از علوم متفاوت زمان چون نجوم،طب،ادب فارسی و عربی و...بهره برده است و همین مطلب،باعث دشواری شعر وی شده است؛علاوه بر این،استفاده از آیات و روایات،بعدی دیگر از شعرا او را روشن میکند که سبب آراستگی و تأکید بر اعتقاد دینی شاعر است،از این دیدگاه شعر او، شارحان را بیشتر به تأمل و تفکر وامیدارد؛در این مقاله سعی برآنست تعدادی از این ابیات و هدف سراینده از طرح یا اشاره برخی از آیات،مورد بررسی قرار گیرد.
ملخص الجهاز:
"ذات پاک خداوند جهان است،بنابراین برای جاوید ماندن لازم است که اثر خود را به آفریدگار لایزال ارتباط دهد،اینست که میگوید: بسم الله الرحمن الرحیم هست کلید در گنج حکیم همان طوریکه خدای بزرگ هم به پیامبرش دستور داد که در آغاز تبلیغ و در نخستین قدم، به نام خدا آغاز کن و نام خدای را بر زبان آر «اقراء باسم ربک» (سورهی علق1/) نظامی میخواهد در هدف خود موفق شود،اینست که با نام«او»آغاز سخن میکند،همچنان که نوح پیامبر هم در آن طوفان،آنگاه که روی امواج کوه پیکر آب در حرکت است،برای مواجه نشدن با شکست به یاران خود دستور میدهد: «...
41 در بیت: زان گل و آن نرگس کان باغ داشت نرگس او سرمهی ما زاغ داشت (مخزن الاسرار،ص 71،س 4) هم که نظامی کلماتی را به صورت استعاره به کار برده و از جهتی درخور اهمیت است، خواسته است بگوید که در میان آن همه گل و نرگس که باغ الوهیت داشت،تنها نرگس چشم پیامبر بود که به جانبی نگروید و از حد تجاوز نکرد و در مشاهدهی خود نه چپ داشت و نه از حد و مقصد تجاوز کرد و آنچه را دید عین واقعیت بود «ما زاغ البصر و ما طغی*» (سورهی النجم71/) نظامی در ستایش حضرت رسول اکرم(ص)گفته است: ره به تو یابند و تو ره ده نهای مهتر ده خود تو و در ده نهای (مخزن الاسرار،ص 22،س 6) ره ده یعنی هادی،در واقع نظامی خواسته است بگوید تو سبب هدایت مردم هستی ولی هادی خداست و شاید در این نکته اشارتی به آیهی «انک لا تهدی من احببت و لکن الله یهدی من یشاء و هو اعلم بالمهتدین *»(سورهی قصص65/) این آیه گفته است:هدایت تنها به دست خداست یعنی او میداند که چه افرادی لایق پذیرش ایمانند،او میداند که چه قلبهایی برای حق میتپند،او میداند که در چه سرهایی سودای عشق خداست."