خلاصة:
در این گفتار ضمن بیان انواع مجاز، تعریفی جامع و مانع از مجاز عقلی ارائه و به علت نامگذاری، قرینه و علاقههای آن، اشاره شده است. سپس به جایگاه مجاز عقلی در علوم مختلفی چون معانی، بیان، کلام، زبانشناسی، تفسیر، فلسفه و نیز اینکه منظور از عقل، کدام عقل است، پرداخته و در این میان نظرات بزرگانی چون سکاکی، خطیب قزوینی، جرجانی، زمخشری، فخررازی، دکتر بدوی طبانه، دکتر شفیعی و دکتر کزازی مطرح شده است. در ادامه مباحثی از جمله نسبت در مجاز عقلی، اقسام این مجاز و نشانه برونی و درونی آن تبیین و در پایان نیز به بیان ایراد به تعریف سکاکی اشاره و سپس اعتراضات تفتازانی در رد مذهب سکاکی تحلیل شده است.برای تبیین بیشتر مجاز عقلی، شواهدی از قرآن و نهجالبلاغه و متون فارسی و عربی، گفتار ما را مزین کرده است.
ملخص الجهاز:
"در هر حال «اسد» بر چیزی اطلاق شده که در حقیقت «اسد» نیست و در هنگام وضع لغوی، این اسم را نداشته، به این معنا که پارهای معانی را که «اسد» بر آن دلالت دارد، از آن سلب کرده و در این دعوی فقط به بیان شجاعت او پرداختهایم که آن هم از راه تشبیه و تأویل است، اما وقتی در فعل مجاز به کار میبریم، چنین نیست زیرا در فعل نه با تأویل و نه بیتأویل چیزی از معنی لغوی آن سلب نشده و آنچه لغت میخواهد موجود است.
(هاشمی خراسانی 1370، ج 2 : 228) به اعتقاد دکتر شفیعی، بحث مجاز عقلی بیش از آنکه به علم بلاغت و نقد صور ادای معانی وابستگی داشته باشد، به مسائل کلامی و فلسفی و جدلهای اشاعره و معتزله وابستگی دارد، اما دکتر «بدوی طبانه» در کتاب البیان میگوید شایسته است اسناد مجازی جزو مباحث علم کلام قرار گیرد چرا که در آن سخن از صنعت و صانع و اثر و مؤثر است.
(طبیبیان 1372 : 104-108) ایراد در تعریف مجاز عقلی مجاز عقلی از دید سکاکی اسناد فعل یا معنای اوست به سوی ملابس و متعلقی که غیرموضوعله است با نصب قرینه، زیرا اگر قرینه نباشد حمل بر حقیقت میشود، اما به اعتقاد تفتازانی، این تعریف همه افراد را در بر نمیگیرد و بنابراین دو امر از تعریف خارج مانده است: 1) جایی که مصدر حمل بر فاعل یا مفعول شود چون زیدضرب به معنای ضارب یا مضروب."