خلاصة:
این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش است که پیامبر اکرم (ص) با وجود «ما خطب به» بودن قرآن مجید و با وصف «ما ینطق عن الهوی» و «انک لعلی خلق عظیم» آیا سخنان لطیفه آمیز می گفتند؟ اگر این گونه است، لطیفه های آن حضرت شامل چه نوع لطیفه هایی است؟ بیشتر کدام عناصر را به کار برده اند؟ آیا برای لطیفه محدودیت هایی هم قایل بوده اند؟ این پژوهش نشان می دهد پیامبر اکرم (ص) گهگاه مزاح می کردند و لطیفه می گفتند. اما هرگز از محدوده اخلاق خارج نمی شدند. سخنان لطیفه آمیز آن حضرت دو دسته اند: دسته اول لطیفه های حکیمانه است؛ دسته دوم لطیفه های عام که پیچیدگی کمتری دارد. لطیفه های عام، به دو نوع موقعیتی و عبارتی تقسیم می شوند. لطیفه های عبارتی شامل بلاغت های زبانی مانند ایهام، ایجاز، ایجاد شگفتی زبانی و رفتاری، تضاد و تناقض (در مفهوم صنعت ادبی) است. همچنین بخشی از لطیفه ها، لطیفه های تعلیمی است. لطیفه های نبوی بیشتر از نوع زبانی و عبارتی است و نشانه ها و نمادهای طنز که در آنها تحقیر و توهین به دیگران باشد، در آنها دیده نمی شود. اما از آنجا که اصطلاح طنز گاهی در حوزه های تحقیر و توهین افراد یا مسایل اجتماعی جولان می دهد و ساحت حضرت ختمی مرتبت از آن مبراست؛ از سوی دیگر، تاکنون کسی در نام گذاری اینگونه سخنان آن بزرگوار اقدام نکرده است. نگارنده برای حفظ ادب شرعی همه انواع ملاحت های زبانی و لطایف نبوی را با اصطلاح «لطیفه» نام گذاری کرده است.
This research intends to respond to this question; due to the fact that Quran says; "it was spoken to him"، "he does not speak of lust and likes"، and " you have an excellent morales"، would Prophet Mohammad speak of epigrams and funny words? If so، then what category would Prophet's epigrams would fit in? What elements were mostly used in them? Has the Prophet considered any limitations for such epigrams? This research shows that at that time، Prophet Mohammad did mean to speak funny and witty words. However، he never violated moralities. The prophets' witty words are categorized in two groups; first are the wise witty words with a advice; and the second groups are the general witty words that are less complicated. The general witty words are two kinds; the witty words of "situation" and "phrasal" ones. The phrasal ones include linguistic rhetorical ones such as puns and ambiguities، brevity، creating wonders in the language and behavior، paradox and antithesis. Also part of these witty words is instructional. The prophetical witty words are mostly linguistic and phrasal ones، symbols، and emblems، intending to humiliate and insult others، and rarely seen in them. Nevertheless، since at times، the term "witty words" is used in the domain of offence، insult and humiliation or even the social matters، and the prophet's lofty character is superior to any of this، no one has ever categorized the dear Prophet's words at all. The writer of this research has called all the Prophet's witty linguistic points، comments and words "witty" to be polite within the religious borders without any exception.
ملخص الجهاز:
نمونههایی از لطیفههای نبوی در متون ادبی مهین پناهی 1 چکیده این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش است که پیامبر اکرم(ص) با وجود «ما خطب به» بودن قرآن مجید و با وصف «ما ینطق عن الهوی» و «إنک لعلی خلق عظیم» آیا سخنان لطیفه آمیز میگفتند؟ اگر این گونه است، لطیفههای آن حضرت شامل چه نوع لطیفههایی است؟ بیشتر کدام عناصر را به کار بردهاند؟ آیا برای لطیفه محدودیتهایی هم قائل بودهاند؟ این پژوهش نشان میدهد پیامبر اکرم(ص) گهگاه مزاح میکردند و لطیفه میگفتند.
اما لطیفههای حکیمانه رسول اکرم(ص) حلاوت خاص خود را دارد و روز بهان بقلی در کتاب شرح شطحیات خود مکرر از آنها یاد کرده است؛ مانند: «جف القلم فی علم الله» (بقلی شیرازی، 1382: 183/ 190/ 239/ 381/ 431) که میتوان از آن این معنی را گرفت: قلم در دانش خداوند خشک شد و روزبهان میگوید یعنی چیزی به آن اضافه یا از آن کم نشد، یا کسی نمیتواند در علم خدا سخن بگوید یا به غور آن پناه ببرد.
یکی دیگر از لطیفههای زبانی رسول اکرم(ص) را غزالی این گونه آورده است: «ابوطلحه پسری داشت که او را ابوعمیر گفتندی و پیغامبر [نزد ایشان] آمدی و گفتی: ابا عمیر ما فعل النغیر؟ ای گنجشک بچه را چه کردی؟ کجا شد؟ و آن گنجشک بچهای بود که با آن بازی کردی» (غزالی 1351: 268).
یکی دیگر از شوخیهای زبانی آن حضرت که میتواند از شوخیهای موقعیتی نیز به شمار آید، این است که روزی پیامبر اکرم(ص) به امام حسن(ع) که کودک بود فرمود: «یا صغیر!