خلاصة:
این نوشتار پس از طرح مسئله تلاش نموده است تا طی دو گفتار، با استخدام سه مفهوم کلیدی «اختیار»، «عقل» و «اباحه»، مبانی اندیشة امام خمینی( و قاضی عبدالجبار را دربارة آزادی سیاسی مورد تأمل قرار دهد. در گفتار اول قبل از طرح بحثهای مبنایی، به معرفی زندگی علمی امام خمینی( پرداخته شده و در گفتار دوم، همین موضوع را از منظر قاضی عبدالجبار بررسی کرده است. در نتیجهگیری، تفاوتها و شباهتهای دو اندیشه ارائه شده است. مؤلف، شباهت دو اندیشه را در پذیرش عقل و اختیار از سوی دو اندیشمند معتزلی و شیعی یافته است و تفاوت آنها را در تفسیرهای محدود امام خمینی از عقل و اختیار و تفسیر گستردة قاضی عبدالجبار از آن دو مقوله نشان داده است. دربارة اباحه، تفاوت آشکار این است که امام خمینی اباحه را مانند بسیاری از علمای شیعه بهعنوان قاعدهای عقلیه معطوف به وضیعت ماقبل شرع پذیرفتهاند، ولی قاضی عبدالجبار مانند دیگر عالمان معتزلی، بهجای آن به قاعدة محظور بودن انسان بهعنوان اصل اولی، متمایل گردید. نتیجة نهایی این شده است که دربارة آزادی سیاسی، مبانی اندیشة دو اندیشمند در آن سه مقوله، زمینة ذهنی مناسبی را تولید میکنند.
ملخص الجهاز:
"اینطور نیست که هرجا عقل، بدی چیزی را درک کرد، ما بهوسیلة ملازمه کشف کنیم که آن چیز حتما شرعا حرام شده است؛ ج) عقل بشری خوبیها و بدیهای کارها را درک میکند و با ملازمه، در این باره حکم شرعی نیز صادر میکند، ولی چنین حکم شرعی که از راه حسن و قبح عقلی و ملازمة میان حکم شرع و عقل بهدست آمده است، لازمالاطاعة نیست.
به همین دلیل است که قاضی به خودش اشکال میکند که اگر واجب کردن نیز بهعهدة عقل است، پس چرا دربارة نخستین واجب بر انسان به «اول ما اوجبالله علیک» 129 تعبیر کردهای؟ وی میگوید: اگر کسی بپرسد که از آنجا که بهنظر شما واجب را نباید واجبکنندهای واجب کند، پس معنای کلام شما «اول ما اوجبالله علیک» چیست؟ در جواب گفته میشود: معنای آن «ما عرفکالله وجوبه» است؛ یعنی آنچه که واجب بودنش را خدا بر تو آگاه کرده است.
توجه به لوازم اندیشة اعترالی قاضی عبدالجبار دربارة عقل و اختیار میتواند آزادی در ایجاد نظام سیاسی مطلوب را تضمین کند، همچنانکه تأمل در نتایج منطقی اصل اباحه شیعی که مورد تأیید امام خمینی نیز قرار گرفته است، راه وسیعی برای تحقق آزادی سیاسی در زندگی سیاسی، اعم از ایجاد نظام سیاسی و تداوم آن را میگشاید، کما اینکه در سیرة عملی امام خمینی( شاهد آن بودیم.
ـ سیدنورالدین شریعتمدار جزائری، مبانی آزادی در کلام و فقه شیعه، پیشین، ص 48؛ سیدمرتضی نیز نفع و ضرر دنیوی را مانند قاضی عبدالجبار بنا به آنچه در منبع مذکور از ایشان نقل شده است، با تعبیر «زیان در زمان حال» از ملاکات حسن و قبح شمرده است."