خلاصة:
فتنه در لغت بهمعنای آزمایش و وسیلهی آزمایش است و گاهی در معنای ملزوم آن، - یعنی چیزی که باعث آزمایش است- به کار میرود. جامعهی اسلامی از آغاز پیدایش تا به امروز از این مسأله مستثنی نبوده و در تمامی اعصار و قرون، مقرون به فتنه بوده است. درآیات قرآن کریم و سخنان امیر مؤمنان حضرت علی(ریشههای فتنه، راههای دفع، و آثار فتنه بیان گردیده است. برخی از ریشههای فتنه عبارتند از: پیروی از هوای نفس، بدعتگذاری، غلو در اعتقادات، اختلافافکنی، حب ریاست، وسوسههای شیطانی و جریان نفاق. برخی از راههای دفع فتنه عبارتند از: تمسک به قرآن، تمسک به اهل بیت(، پرهیزگاری و اخلاص عمل، وحدت و همدلی، و عبرتپذیری از فتنههای تاریخ. نگارنده بر آن است در نوشتار پیشرو به تعیین علمی و روشمند این موضوع در بیان امام علی (بپردازد.
ملخص الجهاز:
امام علی(با تشبیه انسان مؤمن به بچه شتر نر در هنگام فتنهها، درصدد بیان این نکته است که هر مؤمن هوشیار نیز باید در هنگامهی فتنه در میان مردم باشد و زندگی عادی - (أَنَّمَا أَمْوَالَکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ فِتْنَةٌ(؛ «اموال و فرزندانتان فقط وسیلهی آزمایش شما هستند.
امّا قسمتی از حق و قسمتی از باطل را میگیرند و با هم میآمیزند، و در این هنگام است که شیطان بر دوستانش مسلّط میگردد، و کسانی که خداوند به آنان سابقهی - محمّدی ریشهری، محمّد، میزان الحکمة، ترجمه: شیخی، حمیدرضا، ج 1، ص200، ش 768.
» 2 امام علی(در پارهای از سخنان خود با خوارج اینگونه فرمودهاند: «با اکثریّت، همداستان شوید، که دست خدا همراه جماعت است؛ و از تفرقه بپرهیزید، که آنکه از مردم جدا افتد، بهرهی شیطان است؛ چنانکه گوسفند دورمانده از گله، نصیب گرگ است.
شارح نهجالبلاغه چنین آورده است: «همهی تباهیها و ناآرامیهایی که در [زمان] خلافت علی(روی داد، از اشعث مایه میگرفت و اگر مجادلهی او با امیر مؤمنان(دربارهی معنای "حکومت" نبود، جنگ نهروان رخ نمیداد و امیر مؤمنان(با آنان (خوارج) به سوی معاویه میرفت و شام را تصرّف میکرد؛ زیرا او-که درودهای خدا بر او باد- قصد داشت با آنان مماشات کند و به صراحت نگراید.
این راهها بدین قرار است: 1- تمسّک به قرآن کریم امیر مؤمنان حضرت علی (دربارهی نقش قرآن در فتنهزدایی اینچنین فرمودهاند: «إذا التبست علیکم الفتن کقطع اللّیل المظلم فعلیکم بالقرآن» «آن زمان که فتنهها چون پارههای شب تار بر شما وارد شد، به قرآن پناه برید.