خلاصة:
در سفینهء تبریز یازده مناظر آمده است.یکی از آنها مناظرهء گل و مل به نثر است که در آنجا به سراج الدین قمری آملی از سدهء هفتم ق منسوب شده است. مناظرهء گل و مل در مجموعهای دیگر به نام زنگی نامه تألیف محمد بن محمود بن محمد زنگی بخاری نیز آمده است.در این مقاله نویسنده براساس مقایسهء دو مناظره با یکدیگر،این دو مناظره را یکی میداند و براساس اطلاعاتی که از دیوان سراج الدین قمری به دست میآید و بررسی ابیات منقول از شاعران دیگر در این مناظره،باتوجه به دلیل تاریخی،انتساب این مناظره را به سراج الدین قمری رد میکند و با بررسی تحمیدیهها و خطبهها،استشهادات و ویژگیهای زبانی و مقایسهء این مناظره با دیگر آثار محمد زنگی بخاری،با دلایل سبکشناختی،انتساب آن را به زنگی بخاری تأیید مینماید.
ملخص الجهاز:
"12 این جانب در مقایسهء مناظرهء گل و مل محمد زنگی با مناظرهء گل و مل که در سفینهء تبریز به نام سراج الدین قمری آمده، متوجه این مطلب شدم که ظاهرا هردو مناظر ه یکی است و تقریبا تمامی جملات و عبارات هردو شبیه به هم میباشد.
2. محمد زنگی در نثر خویش از آیات و احادیث بهعنوان استشهاد استفاده کرده است که شیوهء این استشهادات از نظر ساختار و ترکیب جملهها در حکایات بیدلان یا داستان شاهزادهء شهر حماة و مناظرهء چشم و دل و نزهة العاشقین و کتاب بستان العقول شباهت بسیار به نوع کاربرد استشهادات مناظرهء گل و مل دارد.
». (مناظرهء مسافر عالم صورت و مسافر عالم معنی، زنگینامه،ص 19) همچنین در رسالهء نزهة العاشقین یا رسالة فی العشق، در یک رباعی که ظاهرا از خود زنگی است نیز همین معنی به کار رفته: گر من به صلاح خویش کوشا بدمی سلطان همه کبودپوشان بودمی اکنون که اسیر یار میخوراه شدم ای کاج غلام میفروشان بدمی (زنگینامه،ص 041) ب:در مناظرهء مویزاب و فقاع عجمیان دربارهء انگور آمده: «چنانکه مردم شهر از زیبایی دکان و با ذوقی این دو فرزند انگور انگشت حیرت به دندان فکرت گرفتند و گفتند ما گمان میبردیم که انگور را به جز دوشاب23 و سرکا،فرزند دیگری نیست و خودکار برخلاف پندار ما بودست...
33 نتیجهء بررسیها و جستجوهای ذکر شده،هرچند صحت انتساب«مناظرهء گل و مل»مندرج در سفینهء تبریز را به سراج الدین قمری بسیار ضعیف میکند و به همان نسبت انتساب آن را به محمد زنگی بخاری قوت میبخشد، لکن باید منتظر بود تا نسخهء دیگر یاز این مناظره یافت شود و به قطع یقین بتوان آن را به محمد زنگی بخاری نسبت داد."