خلاصة:
الرجال شیخ طوسی که در سیزده باب تدوین و 8900 راوی را دربر می گیرد، تنها با هدف شمارش روایتگران از معصومین و نیز تعیین طبقات آنان تالیف شده است. در این پژوهش با بررسی و ارائه نمونه هایی، درپی طرح این مسئله هستیم که تقسیم بندی شیخ در ذکر جایگاه راویان بر چه مبانی و روشی استوار است. شیخ با اینکه کاملا درپی بیان وثاقت، ضعف، جرح و تعدیل نبوده است، اما در مجموع روش رجالی او مبتنی بر امتناع از تضعیف ضعفا یا نهایتا جرح خفیف است، که بیشتر از روحیات میانه رو و معتدلانه وی نشئت گرفته است و البته بی ارتباط با شرایط تاریخی عصر او، یعنی ابتدای روی کار آمدن سلجوقیان متعصب در مذهب شافعی و تشدید درگیری های بین شیعه و سنی نیست. حاصل تلاش او در این شرایط حساس، توثیق راویانی از اهل سنت و فرقه های مختلف شیعه است تا از ابعاد آسیب های این درگیری ها بکاهد. ازاین رو دایره رجالی او گستردگی زیادی یافته و نمی توان صرفا با استناد به وجود نام کسی در این کتاب، به امامی یا حتی شیعی بودن وی اطمینان یافت.
ملخص الجهاز:
شیخ با اینکه کاملا درپی بیان وثاقت، ضعف، جرح و تعدیل نبوده است، اما در مجموع روش رجالی او مبتنی بر امتناع از تضعیف ضعفا یا نهایتا جرح خفیف است، که بیشتر از روحیات میانهرو و معتدلانه وی نشئت گرفته است و البته بیارتباط با شرایط تاریخی عصر او، یعنی ابتدای روی کار آمدن سلجوقیان متعصب در مذهب شافعی و تشدید درگیریهای بین شیعه و سنی نیست.
اگرچه هدف شیخ طوسی از تألیف کتاب رجال، جمعآوری و شمارش راویان بیواسطه و باواسطه معصومین^ بوده است، اما با این وجود درباره برخی راویان به توثیق و تضعیف و بیان مذهب و عقیده آنان نیز اقدام کرده است.
3 با وجود اینکه شیخ در این کتاب چندان درپی جرح و تعدیل راویان نیست، اما در مواردی نیز به توثیق و تضعیف اشخاص معمولا با استفاده از اصطلاحات خاص علم رجال پرداخته است.
3 شایان ذکر است این بینش شیخ در کتاب رجال او نمود بیشتری مییابد؛ زیرا در آن با تسامح و مصلحتاندیشی، بسیاری از روایات راویان عامه را قابل پذیرش دانسته و آنان را تضعیف نکرده، مگر آنکه روایتشان معارض با روایت شیعه باشد؛ بهعبارتی عمل به اخبار راویان سنی را در صورتی که از ائمه طاهرین^ روایت کرده باشند، جایز دانسته، مشروط به اینکه خبری معارض و مخالف در طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، مقدمه، ص 10.