چکیده:
در دوره صفویه برخی از وجوه ساختاری و عملکردی مناصب اجرایی کشور دگرگونی هایی را از سر گذرانید و در جریان آن شماری از آن مناصب به منظور اثربخشی بیش تر در ماموریت های اداری، سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی مربوط توسعه و تکامل یافت. از آن جمله منصب داروغه، که پیدایش آن به دوره قبل از صفویه مربوط بود، در این دوره برخی دگرگونی های ساختاری و عملکردی را پذیرا شد و در نتیجه آن نقش و عملکرد اداری و سیاسی آن به همراه منزلت و جایگاه اجتماعی آن، تحول یافت. الگوی ساختار و عملکرد منصب داروغه که در دوره صفویه ظاهر شد، در ادوار بعد میل به انحطاط یافت و در اواخر دوره قاجار زوال یافت. در این مقاله بررسی تاریخی مبتنی بر اسناد و داده های موجود در منابع، از ساختار و عملکرد منصب داروغه در دوره صفوی، صورت می گیرد. نتیجه این تحقیق نشان می دهد در این دوره به علت توسعه کارکردهای این منصب، این عنوان برای صاحب منصبان نظامی و اداری، استفاده می شد و داروغه ها نقش و عملکردهای گوناگون و مهمی در حوزه های اجرایی، قضا، و امنیت اجتماعی برعهده داشتند. اهمیت و منزلت اداری و اجتماعی دارندگان این منصب سبب می شد آنان افزون بر وظایف اصلی خود گاه به عنوان سفیر، مشاور، و عامل مالی به کار گرفته شوند و ماموریت نظامی و مواردی دیگر را به عهده بگیرند.
In Safavid period، some structural and functional aspects of executive offices changed and through it some of them developed in order to reach to more effectiveness in political، economical and social missions، including sheriff’s office that appears before Safavid period. In this period، some structural and functional changes occurred that lead to the transformation of its political and administrative role and social place. The structural and functional model of sheriff’s office that appeared in Safavid period، began to decline and in Qajar’s last period disappeared. In this paper، we study historically this topic according to existing documents and data. The result of this paper shows that in this period، the extension of the functions of this office caused to that title be used for military and administrative officials، and sheriffs undertake different and important roles and functions in executive، juridical and social security areas. In light of executive and social importance and stance of this position، in addition to their original task، sometimes they work as ambassador، consultant، fiscal agent، military missioners and ….
خلاصه ماشینی:
اما با سقوط حکومت صـفوی به تدریج از اهمیت داروغه در سازمان اداری ایران کاسته شد تـا جـایی کـه در دوره زندیـه در زیردست کلانتر به ادای پاره ای از وظایف قبلـی خـود پرداخـت (ورهـرام ، ١٣٦٨: ٢٤٢)؛ و در عهد قاجار به خصوص بعد از انقلاب مشروطه ، مقام او مقامی غیررسمی شـده و وظـایفش بـه یک نیروی پلیس که بر اساس الگوهای غربی تشکیل شده بود و نیز به شهرداری منتقل شده و وظیفه او در خصوص گروه های قبیله ای به ارتش انتقال یافت (لمبتون ، ١٣٦٣: ١٦٢).
پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از اسناد و داده های کتاب خانه ای ، ضمن اشاره بـه مناصب گوناگون داروغه ، ساختار و عملکرد هریک از مناصب و جایگاه سیاسـی و اجتمـاعی آن ها را در دوره صفویه بررسی کند.
از نظر اصطلاحی داروغه به طور کلی به حکام اطلاق می شد و در دوره صفوی به حاکم پایتخت و نیـز بـه منشـیان طـراز اول در ادارات بزرگ دولتی که بر دیگر منشیان سمت سرپرستی و نظارت (همان ) داشـتند، داروغـه گفتـه می شد؛ که از آن جمله داروغه دفترخانه و داروغه فراش خانه است .
اطلاعـات موجـود حکایـت از آن دارد کـه داروغه دفترخانه یکی از مناصب مهم اداری و دیوان سالاری عهد صـفوی بـود و بـا لقـب مقرب الحضره در مجلس شاه با تاج و طومار بعد از مستوفی غلام طرف چپ مـی نشسـت (میرزا رفیعا، ١٣٨٥: ٢٤٧).