چکیده:
الاهیدانان مسلمان توصیف جامعی از وجود کثـرت در ادلـه اثبـات خـدا و راه هـای خداشناسی عقلی در سنت اندیشه اسلامی به دست داده اند. آنان از تبیین این کثرت و شناخت و بازگفت علت آن نیز غافل نبوده انـد و تبیین هـایی پـیش نهاده انـد کـه می توان آنها را در چهار دسته گنجانـد: ١. تکثـر راه هـا معلـول تکثـر اسـتعدادهای رهروان است ؛ ٢. تکثر راه ها معلول تکثر سامانه های معرفتی رهروان است ؛ ٣. تکثر راه ها معلول تکثر مفاهیم منتزع از ذات خداوند است ؛ ٤. تکثـر راه هـا معلـول تکثـر اسما و صفات خداوند است . تبیین های ١ و ٢ با نگاهی سوبژکتیو، علـت تکثـر را در فاعل های شناسایی (سوژه ها) دیده اند، و تبیین های ٣ و ٤ با نگرشی ابژکتیو، سـبب کثرت را در موضوع شناسایی (ابژه ) یافته اند. جستار پیش رو، با استقصای این چهار نظریه و بررسی آنها نشـان داده اسـت کـه هـر یـک از آنهـا، دچـار تحویـل گروی غیرمجاز و مغالطه کنه و وجه است و، از این رهگذر، تبیـین درسـت و کامـل را در جامع نگری ، یعنی جمع بین نگاه سوبژکتیو و ابژکتیو، یافته است . بر این پایه ، علـت تکثر راه های خداشناسی عقلی این هر چهارند، به شرط اجتماع و به وصف تعامل .
خلاصه ماشینی:
(ابن ســینا، ١٣٨٦، ص٦٦) از ایــن ســخن بــه روشنی بـر می آیـد کـه از نگـاه ابن سـینا راه هـای خداشناسـی عقلـی دسـت کم بـر دو گونه انـد: یکی آنکه بـه تأمـل در چیـزی جـز خـود وجـود نیازمنـد نیسـت ، و دیگـری آنکـه بـه تأمـل در آفـرینش و کــنش خداونــد نیازمنــد اســت .
(طوسی ، ١٣٨٣، ج٣، ص٦٦) ملاصـدرا نیـز در الشـواهد الربوبیـة پـس از اثبـات وجـود، وحـدت ، قـدرت ، و علـم خداونـد، بــه توصــیف تکثــر راه هــای عقلــی شــناخت خــدا و برتــری راه برگزیــده خــویش می پــردازد و می گویـد: «بـدان کـه راه هـای [منتهـی ] بـه خـدا و صـفات و افعـال او فراوان انـد.
جسـتار فـرارو همـین تلاش هـا را در نقطــه کــانونی بررســی های خــود نهــاده و می کوشــد بــه ایــن پرســش ها پاســخ دهــد: اندیشـمندان مسـلمان ، کـه بـر وجـود تکثـر در راه هـای خداشناسـی عقلـی آگـاه بوده انـد، چـه ١.
(همـان ، ص٢٩٨) روشن است کـه سـخن قیصـری در یـک بافتـار عرفـانی گفتـه شـده و ممکـن اسـت ایـن اشــکال را در ذهــن خواننــده برانگیــزد کــه منظــور وی از تکثــر راه هــای شــناخت خــدا تکثــر راه های عرفانی است کـه ، بـر پایـه تقسـیم آغـازین ایـن جسـتار، در دسـته راه هـای غیرعقلـی می گنجد و از دامنه این پژوهش بیرون می رود.
بنــابراین ، از تحلیــل و واشــکافی ســخن قیصــری و بازجســت لــوازم و پیامــدهای آن می تـوان ایـن نکتـه را بـه دسـت آورد کـه تکثـر راه هـای عقلـی شـناخت خـدا معلـول تکثـر استعدادها و توانایی های عقلی اصناف عاقلان است .