چکیده:
یکی از اهداف اصلی آمایش سرزمین و برنامه¬های کلان توسعه کشور تاکید برگسترش فعالیت¬های صنعتی در فضای جغرافیایی و تخصص¬یابی منطقه¬ای برای شکل¬گیری تقسیم کار فضایی است. اما در عمل و در برنامه¬های توسعه قبل و بعد از انقلاب، هدف¬های آمایش سرزمین تحقیق نیافته است. تمرکز فعالیت¬های صنعتی در چند نقطه خاص کشور و توزیع نامتوازن آنها در پهنه¬ی سرزمین به یکی از مهم¬ترین چالش¬های، فراروی سیاست¬گزاران کشور تبدیل شده است. با در نظر گرفتن این مساله، این تحقیق، به دنبال پاسخ به این سوال کلیدی است که آیا بین تخصصی¬شدن منطقه¬ای و تمرکز صنعتی در ایران رابطه معنی¬داری وجود دارد؟ در این راستا، مقاله بررسی دو فرضیه¬ی افزایش تمرکز فضایی فعالیت¬های صنعتی در ایران در دو مقطع زمانی10 ساله 1376- 1385 و افزایش تخصصی¬شدن مناطق در نتیجه¬ی تمرکز فضایی فعالیت¬های صنعتی را دنبال می¬کند. روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و از حیث روش کمی- تحلیلی است. جامعه آماری مورد بررسی کل کشور بوده و داده¬ها و اطلاعات مورد نیاز برای شاخص¬های اندازه¬گیری، از آمار سرشماری کارگاه¬های صنعتی ده نفرکارکن و بیش¬تر برای دوره مزبور استفاده شد. بمنظور آزمون فرضیه-های پژوهش، تکنیک¬های گوناگونی همچون ضریب جینی، شاخص صرفه¬جویی مقیاس، ضریب اقتصاد جغرافیایی و ضریب مکانی مورد توجه قرار گرفت. نتایج یافته¬ها نشان می¬دهد که: متوسط تمرکز فضایی در طی دو مقطع 1376 و 1385،20 درصد افزایش یافته است؛ که نشان¬دهنده¬ی گرایش صنایع کشور به سوی تمرکز فضایی می¬باشد؛ و این تمرکز عمدتا در استان¬های تهران و اصفهان اتفاق افتاده است. اگرچه در پایان دوره به نظر می¬رسد که این تمرکز به سمت استان¬هایی مانند خراسان و خوزستان نیز متمایل شده است. هم¬چنین دیگر نتایج نشان می¬دهد که رابطه¬ی معنی-داری بین تخصصی¬شدن منطقه¬ای و تمرکز صنعتی در ایران وجود داشته و استان-های متمرکز در فعالیت¬های تمرکز یافته، تخصصی شده¬اند
خلاصه ماشینی:
بـا توجـه بـه مباحــث بــالا، هــدف اصــلی مقالــه ایــن اســت کــه بــا توجــه بــه سیاســت هــای آمایشــی و برنامــه هــای کــلان کشــور و در چهــارچوب مفــاهیم و شــاخص هــای مــرتبط ، بــه بررســی و تحلیــل رونــد تحــول الگوهــای تخصــص منطقــه ای و تمرکــز جغرافیـایی صـنعت در کشـور در طـی دو مقطـع زمـانی ١٣٧٦ و ١٣٨٥ دسـت یافـت ، تـا شـناخت الگوهـای تمرکـز و عـدم تمرکـز فعالیـت هـای صـنعتی در اسـتان هـای گونـاگون کشـور و نیـز تخصـص منطقـه ای و تغییـرات حاصـله در دوره مزبـور، برای اعمال سیاست های ملی و منطقه ای مناسب فـراهم شـود.
عـلاوه بـر ایـن ، بـا کمـی دقـت بـه اسـتان هـای دارای تمرکـز فعالیـت هـای صنعتی پیشرو بـین سـال هـای ١٣٧٦ تـا ١٣٨٥ و سـهم اشـتغال آنهـا از فعالیـت هـای مـذکور، مـیتـوان نتیجـه گرفـت کـه بــا گذشــت زمــان ، از میــزان تمرکــز فعالیــت هــای صــنعتی در اســتان تهــران کاســته شــده و بــه ســمت اســتان اصــفهان ، خوزستان ، خراسان و مرکزی سوق پیدا کرده است .
بررسـی ضـریب مکـانی فعالیـت هـای صـنعتی اسـتان هـای مـذکور در سـال ٧٦ (جـدول شـماره ٤) نشـان مـیدهـد کــه اســتان اصــفهان در فعالیــت هــای تولیــد فلــزات اساســی، صــنایع تولیــد ذغــال کــک ـ پالایشــگاه هــای نفــت و تولیــد منسـوجات ، اسـتان قـزوین در تولیـد سـایر وسـایل حمـل و نقـل ، تولیـد ابـزار پزشـکی و ابـزار اپتیکـی ، تولیـد منسـوجات ، صــنایع تولیــد مــواد و محصــولات شــیمیائی و تولیــد کاغــذ و محصــولات کاغــذی و اســتان تهــران در تولیــد ماشــین آلات اداری و حسابگر محاسباتی، انتشـار، چـاپ و تکثیـر رسـانه هـای ضـبط شـده ، تولیـد وسـایل نقلیـه موتـوری و تریلـر، دبـاغی و عمـل آوردن چـرم و سـاخت کیـف ، تولیـد رادیـو و تلویزیـون ، دسـتگاهها و وسـایل ارتبـاطی، تولیـد ابـزار پزشـکی و ابـزار اپتیکی، تولید مبلمـان و مصـنوعات طبقـه بنـدی نشـده ، صـنایع تولیـد ذغـال کـک ــ پالایشـگاه هـای نفـت ، تولیـد ماشـین آلات و تجهیزات طبقه بندی نشده و تولید محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات تخصصی شده اند.