چکیده:
در باب عقل و دین و اینکه آیا میان آنها نزاع و تضادی هست یا خیر، سخن بسیار گفته شده؛ به ویژه در غرب و از دوره رنسانس تاکنون ادعا شده که میان این دو نزاع هست و این درگیری با شکست تدین به انجام رسیده و دیگر دوره عقلانیت آغاز شده است. در این مقاله، نویسنده کوشیده تا اثبات کند که اساسا میان عقل و دین، اگر هر دو حقیقی باشند، نه تنها نزاعی نیست بلکه وفاق کامل برقرار است؛ لکن اگر یکی یا هر دوی آنها غیرحقیقی باشد، آنگاه این نزاع رخ می دهد؛ مانند آنچه که در غرب میان مسیحیت تحریف شده و عقلانیت غیرحقیقی و ابزاری که در واقع تنها نام عقل دارد و بس، پدید آمد. اما میان اسلام حقیقی که از جانب خالق آمده و عقل حقیقی، که آن هم مخلوق حق است و از جانب او برای هدایت انسان آمده، هرگز نزاعی نبوده، نیست و نخواهد بود. آیات قرآن کریم و روایات صحیح همه خبر از توافق عقل و دین می دهند و اینکه دین، کلام معقول است و عقل، ابزار فهم دین، آلت عبودیت و راه نجات و رستگاری.
خلاصه ماشینی:
ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و دﻳﻦ ∗ ﻣﻬﺪی دﺷﺘﻲ ﭼﻜﻴﺪه در ﺑﺎب ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ و اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺰاع و ﺗﻀﺎدی ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﺧﻴـﺮ، ﺳـﺨﻦ ﺑﺴـﻴﺎر ﮔﻔﺘـﻪ ﺷﺪه؛ ﺑﻪوﻳﮋه در ﻏﺮب و از دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﺎﻛﻨﻮن ادﻋﺎ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﺰاع ﻫﺴﺖ و اﻳـﻦ درﮔﻴﺮی ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺗﺪﻳﻦ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪه و دﻳﮕﺮ دورة ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ، دﻳﻦ، آﺛﺎر ﺑﻲﻋﻘﻠﻲ، ﺗﻀﺎد دﻳﻦ و ﻋﻘﻞ، ﻋﻘﻼﻧﻴـﺖ در ﻗـﺮآن، ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ در ﺣﺪﻳﺚ *** ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ، ﺑﺤﺚ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و دﻳﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ و دﻳـﻦ ﺗﻀـﺎد وﺟـﻮد دارد؛ ﻳـﺎ ﺟـﺎی ∗.
اﻣﺎ ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ، ﭼﻪ در ﺟﻬﺎن ﻏﺮب و ﭼﻪ در ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم، زﻣـﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ ﺗﻀﺎد رخ داده ﻛﻪ ﻳﺎ ﻋﻘﻞ، ﻋﻘﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺒﻮده و ﻋﻘﻞﻧﻤﺎﺳﺖ4 ﻳﺎ دﻳﻦ، دﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﻧﺒـﻮده و دﻳﻦﻧﻤﺎﺳﺖ5 ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ.
در ﻣﻴﺎن ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻣﻮﺟﻮد، ﻓﻘﻂ ﻳﻚﺟـﺎ ﻣﻴـﺎن ﻋﻘـﻞ و دﻳـﻦ اﺧـﺘﻼف و ﺗﻀﺎدی ﻧﻴﺴﺖ و آن ﻣﻜﺘﺐ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ )ع( اﺳﺖ، زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎﻳﻲاﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻪﻣﻌﻨـﺎی ﺣﻘﻴﻘـﻲ آن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه و دﻳﻦ ﻫﻢ دﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ.
ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، ﻋﻘـﻞ و دﻳـﻦ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺗﻀﺎدی ﻧﺪارﻧﺪ و اﺳﺎﺳﺎ ﻋﻘﻞ، اﺑﺰار ﻓﻬﻢ دﻳﻦ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﺮﻣﻮد: »ﻛﺬﻟﻚ ﻧﻔﺼـﻞ اﻻﻳـﺎت ﻟﻘـﻮم ﻳﻌﻘﻠـﻮن« )روم، 82(؛ ﻣﺎ آﻳﺎت ﺧﺪا را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺑﺮای ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ دارﻧﺪ.