چکیده:
نسبت دین و تجدد یکی از موضوع های مهم عرصه دیـن پژوهـی اسـت . از مهـم تـرین نظریاتی که در این زمینه مطرح شده ، نظریه عقلانیت و معنویت مصطفی ملکیان است . این نظریه با محوریت بخشیدن به مولفه های اجتناب ناپذیر تجدد بـه مواجهـه بـا دیـن سنتی میرود و ضمن مقایسه این مولفه ها با ویژگیهای اصلی دیـن سـنتی، حکـم بـه تعارض میان این دو کرده ، فهم سنتی از دین در جهان مدرن را، کارآمـد نمـیدانـد. در جنبه ایجابی، این نظریه ، فهمی جدید از دین را که سازگار با مولفـه هـای تجـدد اسـت معرفی میکند. در این مقاله میکوشیم با استفاده از گزارش های متعددی کـه در طـول ١٣ سال گذشته از این نظریه ارائه شده ، تصویری روشن و شفاف از این دیدگاه به دست دهیم . سپس به تحلیل این نظریه میپردازیم و در نهایت ارکان و یکـی از لـوازم آن را بیان میکنیم . ارکان این نظریه عبارت اند از: عقلانیت ، معنویت ، زندگی آرمانی و زندگی اصیل . همچنین ، لازمه این نظریه انکار دین سنتی است ، هرچند نظریه پرداز آن ، چنـین لازمه ای را نمیپذیرد.
خلاصه ماشینی:
در ایـن بحـث یکی از پرسش های اصلی این است که با توجه بـه ویژگـیهـایی کـه در جهـان جدیـد وجود دارد، آیا دین در فضای تجدد، میتواند همچنان هدایت گر انسان ها باشد، یا اینکه از رنج ها و آلام آنها بکاهد؟ به عبارت دیگر، آیا دین در فضای مدرن ، جنبه واقـع نمـایی دارد؟ یا دست کم در مقام عمل سودمند است ؟ در پاسخ به این پرسش ها پاسخ های مختلفـی از سـوی متفکـران ارائـه شـده اسـت ؛ برخی به عناصر ذاتی و مسائل عرضی ادیان سنتی اشـاره کـرده انـد؛ برخـی بـه مسـائل فرهنگی پرداخته اند و راه ایجاد سازگاری دیـن سـنتی و تجـدد را در ترجمـه فرهنگـی آموزه های دین سنتی به زبان قابل فهم دنیای مدرن دانسته اند.
بـه عبـارت دیگـر، آیـا انسـان متجدد میتواند برداشت سنتی از دین را بپذیرد؟ یا تنها قرائت خاصی است که میتواند مورد پذیرش انسان متجدد قرار گیرد؟ پاسخ ملکیان این است که انسان متجدد نمیتواند از فهـم سـنتی دیـن پیـروی کنـد (همان ) و دینداری سنتی با تجدد سازگار نیست (همو، ١٣٩٠الف : ٣٦٤).
١. ناسازگاری تجدد و تدین با توجه به مقدمـه اسـتدلال ، از نظـر وی، شـش ویژگـی اجتنـاب ناپـذیر تجـدد بـا شش ویژگی از دینداری سنتی در تنافی است و با توجه به اینکه ویژگـیهـای نـام بـرده تجدد، مؤلفه هایی اجتناب ناپذیرند، پس جانب معارض این ویژگیهـا کـه ویژگـی هـای دین سنتی است ، باید رخت بربندد و جای خود را به فهم جدیدی از دین بدهد (همان ).