چکیده:
محو خودکامگی و در کنار آن استقرار حاکمیت قانون و ایجاد تحول بنیادی در ساختار اداری و اجرایی کشور بود، بهمثابة مهمترین و تأثیرگذارترین رویداد ناموفق و ناکام سیاسی ـ اجتماعی دوران قاجار محسوب میشود. در نتیجه، ویژگیهای نامطلوب نظام فرسوده و ناکارامد دیوانسالاری آن دوران، که عمدتا از استبداد سلطنتی و نبود قانون و روحیۀ خودسری و قانونگریزی نشئت میگرفت، دراساس، دستنخورده باقی ماند. در یک کلام، روحیۀ مقرراتستیزی، خودمحوری، رابطهسالاری، کاغذبازی و عدم کاربرد عقلانیت در تصمیمگیریها و انتصابات و نظایر آن همچون گذشته تداوم یافت. در این مقاله تلاش شده است، ضمن ارائه و توصیف خصایص نظام دیوانی دوران قاجار و ناتواناییها، نارساییها، و ناهنجاریهای ساختاری آن و نیز بررسی کوششهایی که پس از استقرار مشروطیت برای اصلاح این نظام صورت گرفت، علل و عوامل عدم موفقیت این تلاشها و ریشههای تداوم دیوانسالاری بیمار عهد قاجار بازشناخته و تحلیل شود
خلاصه ماشینی:
ویژگی های برشـمرده ای کـه مـانع تحـول و نوسـازی در نظـام دیوان سالاری ایران و موجب مقاومت و سخت سری آن در برابر اصلاحات در پایـان عهـد ناصری بود از یک سو، انباشت مطالبات مردم به همراه آگاهی نخبگان جامعه از نظـام هـای اداری و سیاسی پیشرفتة اروپایی از دیگر سو، و نیز کاهش شدید و یک بارة اقتـدار قـدرت سیاسی حاکمیت (به سبب قتل ناصرالدین شاه ) از جانب دیگر، اوضـاع و احـوال جامعـه را برای یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین تحولات سیاسی ـ اجتماعی در تاریخ معاصر ایـران (انقلاب مشروطیت ) فراهم آورد.
٣. مهم ترین عوامل تأثیرگذار در پیدایش و تقویت جنبش مشروطه صرف نظر از عوامل خارجی مؤثر در نهضت مشروطه خواهی از جمله انقلاب کبیر فرانسـه در ١٧٨٩ (ملک زاده ، ١٣٧٣: ٨١؛ هدایت ، ١٣٤٤: ١٥٠)، تدوین و تنظیم یـک رشـته قـوانین اصلاحی در انگلستان (آدمیت ، ١٣٤٠: ٢٦ - ٢٧)، پیدایش و شکل گیری نظام های مشـروطه در بعضی از کشورها نظیر دانمارک ، اتریش ، مجارستان ، آلمـان و جمهـوری سـوم فرانسـه (حائری ، ١٣٦٤: ١)، تحولات صورت گرفته در هندوستان (همان : ١٦ - ١٧)، وقوع انقـلاب ١٩٠٥ در روسیه (پالمر، ١٣٨٣: ٧١ و ١٢٧٠)، استقرار مشروطه در ژاپـن و تصـویب قـانون اساسی در آن کشور (ملک زاده ، ١٣٧٣: ٨٧)، تدوین قانون اساسی توسط گروه عثمانیان نـو (عنایت ، ١٣٧٦: ١١)، نظام حکومتی خودکامة قاجاری و فساد و انحطاط دسـتگاه اداری آن ، از مهم ترین عوامل داخلی این حرکت ذکر شده اند.