چکیده:
دکتر خلیلخان ثقفی (اعلمالدوله)، پزشک، نویسنده و مترجم دورة قاجار و از نخستین دانشآموختگان طبّ جدید در ایران، پس از فارغالتحصیلی از دارالفنون و پیش از عزیمت به فرنگ، رسالهیی در موضوع زمان و مکان تالیف کرده است. در این رساله که مطابق یادداشت میرزا خلیلخان تالیف و ترجمه است، او به بحث در باب نحوة پدید آمدن ایدة فضا؛ تمایز میان ایدة فضای محیطی و فضای نامتناهی؛ نحوة پدید آمدن ایدة فضای نامتناهی؛ جوهر بودن فضا؛ نامتناهی بودن فضا از دو حیث وسعت و دوام؛ پدید آمدن ایدة زمان؛ مسند بودن زمان به فضا پرداخته و باجمال آراء فیلسوفانی چون ویکتور کوزن، جان استوارت میل و اسپینوزا را طرح و نقد نموده است
خلاصه ماشینی:
در این رساله که مطابق یادداشت میرزا خلیلخان تألیف و ترجمه است، او به بحث در باب نحوة پدید آمدن ایدة فضا؛ تمایز میان ایدة فضای محیطی و فضای نامتناهی؛ نحوة پدید آمدن ایدة فضای نامتناهی؛ جوهر بودن فضا؛ نامتناهی بودن فضا از دو حیث وسعت و دوام؛ پدید آمدن ایدة زمان؛ مسند بودن زمان به فضا پرداخته و باجمال آراء فیلسوفانی چون ویکتور کوزن، جان استوارت میل و اسپینوزا را طرح و نقد نموده است .
( 366 ) گذشته از سابقة تاریخی، اکلکتیسم در فلسفة قرن نوزدهم جریان مؤثری بحساب میآمده و در ایران آن زمان نیز بازتابهایی داشته است، از جمله میرزا آقاخان کرمانی در کتاب حکمت نظری حکمای جدید اروپا را ضمن چهار جریان Scepticisme، Mysticisme، Méthodisme و Éclectisme تقسیم کرده و دربارة دستة اخیر، اکلکتیستها، چنین مینویسد: مابین عقاید این سه فرقه را جمع نمودند باینکه گفتند پاره]ای[ چیزها را باید بدون برهان قبول نمود و پاره]ای[ چیزها را باید شبهه و تردید کرد و پاره]ای[ امور را بقیاس و منطق پذیرفت.
( 396 ) اینکه آیا بدیعالملک میرزا خود به اهمیت و در عین حال جدید بودن مسائلی چون امر متناهی و نامتناهی در علم و فلسفه واقف بوده( 397 ) و در طرح این پرسشها به آراء کانت نظر داشته و بنابرین بنحوی با آثار و افکار او نیز آشنایی داشته یا صرفا به نقل شنیدهها بسنده کرده معلوم نیست؛ در آثار بجای مانده از او فقط بنام «کان» ـ که میتوانسته تلفظ نادرست فرانسوی از نام کانت باشد ـ برمیخوریم.