چکیده:
باستانشناسی به عنوان نظامی علمی برای پردازش مدلها و ایجاد قیاس های منطقی و بازسازی محیط طبیعی، وامدار جغرافیاست و به صورت جدایی ناپذیری در بازسازی محیط طبیعی گذشته استقرارهای انسانی با چشم انداز و محیط مرتبط است. از این رو پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از نرم افزار GIS و مدل موران نحوه توزیع فضایی مراکز باستانی استان آذربایجان غربی را نسبت به متغییرهای طبیعی شامل ارتفاع، شیب، جهات شیب، شکل زمین، فاصله از رودخانه ها، کاربری اراضی، نوع آب و هوا، دما، تبخیر و بارش را بررسی کند. روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی بکارگرفته شده در این پژوهش از نوع کاربردی می باشد. بدین منظور 1408 مرکز باستانی مربوط به دوره های مختلف(پیش از تاریخ، آغاز تاریخی، تاریخی و اسلامی) شناسایی و پایگاه اطلاعاتی لازم برای آنها تشکیل گردید و سپس نحوه توزیع فضایی آنها در ارتباط با عوامل طبیعی مورد برسی قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که دسترسی به منابع آب، بارش، آب و هوا، کاربری اراضی و شکل زمین بیشترین تاثیر را در پراکندگی مراکز باستانی داشته اند بطوریکه نتایج حاصل از کاربرد مدل موران بیانگر تغییر توزیع فضایی مراکز باستانی از الگوی تصادفی در دوران پیش از تاریخ ( با z-score 4/0) به الگوی خوشه ای نه چندان قوی در دوره اسلامی (با z-score 04/2) با همبستگی فضایی متوسط می باشد بستر طبیعی مراکز باستانی در دوره های تاریخی و عصر آهن بیشتر نواحی کوهستانی جنوب و جنوب شرقی استان با آب و هوای مرطوب و خیلی مرطوب می باشد این شرایط با وجود دسترسی به مراتع، محیط مناسبی را برای دامداری فراهم می کند. این در صورتی است که در خوشه های مربوط به دوران تاریخی و اسلامی بیشتر در حوزه رودخانه ها و نواحی کوهپایه ای و در ارتباط با اراضی کشاورزی و یا مخلوط اراضی دیم و مرتع پراکنده هستند.
خلاصه ماشینی:
"نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که دسترسی به منابع آب، بارش، آب و هوا، کاربری اراضی و شکل زمین بیشترین تأثیر را در پراکندگی مراکز باستانی داشتهاند به طوری که نتایج حاصل از کاربرد مدل موران بیانگر تغییر توزیع فضایی مراکز باستانی از الگوی تصادفی در دوران پیش از تاریخ (با z-score 4/0) به الگوی خوشهای نه چندان قوی در دوره اسلامی (با z-score 04/2) با همبستگی فضایی متوسط میباشد بستر طبیعی مراکز باستانی در دوره های تاریخی و عصر آهن بیشتر نواحی کوهستانی جنوب و جنوب شرقی استان با آب و هوای مرطوب و خیلی مرطوب میباشد این شرایط با وجود دسترسی به مراتع، محیط مناسبی را برای دامداری فراهم میکند.
بیشترین تعداد مراکز باستانی با 8/27 درصد در محدود 100 تا 1000 متری از رودخانهها قرار گرفتهاند به طور کلی میتوان گفت مراکز باستانی استان به فواصل بسیار نزدیک به رودخانهها گرایش جدی دارند (شکل شماره 4) جدول 5: توزیع مراکز باستانی استان آذربایجان غربی نسبت به رودخانهها و درصد و مساحت آنها هیدروگرافی نقاط باستانی فاصله از رودخانه(متر) مساحت(کیلومترمربع) درصد تعداد درصد کمتر از 100 27/614 6/1 56 4 1000 - 100 2/5223 9/13 391 8/27 2000 – 1000 1/5210 9/13 231 4/16 3000 - 2000 4609 3/12 174 4/14 4000 – 3000 8/4089 9/10 156 1/11 5000 – 4000 4/3583 5/9 80 7/5 6000 – 5000 1/3038 1/8 92 5/6 7000 - 6000 4/2471 6/6 61 3/4 8000 – 70000 8/1912 1/5 36 6/2 9000 – 8000 1470 9/3 31 2/2 1000 - 9000 4/1167 1/3 29 1/2 بیش از 1000 5/4218 2/11 71 5 جمع کل 37608 100 1408 100 (منبع: نگارندگان) کاربری اراضی: مطالعه نحوه پراکنش مراکز باستانی نسبت به کاربری اراضی به این دلیل درخور توجه است که به احتمال زیاد منطقهای که امروزه کاربری مراتع یا زمینهای کشاورزی است، در گذشتههای دور نیز دارای زمینهای مناسب جهت کشت و کار و استفاده از مراتع برای اقوام کوچ رو بوده است به طوری که بیشترین تعداد مراکز (بیش از 50 درصد) بر روی زمینهای زراعی قرار گرفتهاند."