چکیده:
غافقی (سدۀ 6ق) گیاهشناس اندلسی است و مهمترین اثر او الجامع فی الأدویة المفردة، یکی از اصلیترین پایههای دانش گیاهشناسی در اندلس و از منابع مهم برای حفظ و احیای میراث گذشتۀ این دانش است. این کتاب از آثار گیاهشناسی پیش از خود، بهویژه النبات دینوری و قانون ابن سینا، تأثیر بسیاری گرفته است. در این مقاله ابتدا مشهورترین نسخههای این کتاب معرفی شده است، سپس بر اساس نسخۀ کتابخانۀ ملک با بررسی ارجاعات متنوع و دقیق آن از متون پیشین و برخی آثار همدورهاش، جایگاه برجستۀ این کتاب در حفظ میراث گذشته، مشخص شده است. سپس بر اساس دانش گیاهشناسی امروزی متن کتاب را بررسی کردهایم. روش غافقی در دانش گیاهشناسی، مشاهدۀ تجربی، ثبت دقیق این اطلاعات و مقایسۀ میان آنهاست. بر اساس این روش، طبقات، زیستگاهها و جغرافیای گیاهی و ریختشناسی گیاهان مشخص شدهاند. بررسی مترادف نام گیاهان در زبانهای اندلسی، بربری، یونانی، سریانی و حتی فارسی و ادویۀ حیوانی و معدنی از نکات برجستۀ دیگر این کتاب است.
خلاصه ماشینی:
نسخه هاي ديگر موجود از اين کتاب عبارتند از: نسخه اي که در کتابخانۀ اوسليسيانا٢ آکسفورد موجود است (رمن ، ص ٧۴؛ دفاع ، صص ٢١۴-٢١۵؛ مقدمۀ انگليسي کتاب منتخب ، ص ۵٨٨؛ نيز نک : اعلم ، «الجامع »، بروکلمان ، ج ١، ص ۴٨٣؛ اولمان ، ص ٢٧٧)؛ نسخۀ دار الآثار العربيه در قاهره (شمارٔە ٣٩٠٧) که در تاريخ ٩٩٠ق /١۵٨٢م کتابت شده است ، اين نسخه ٣٨٠ تصوير رنگي از گياهان دارد؛ نسخۀ ١۵۵ کتابخانۀ رباط که ١٩٧ برگ دارد و مصور است تنها شامل بخش نخست کتاب است .
در دانش ريخت شناسي نيز اين منابع بسيار دقيق و متنوع عمل کرده و از ريخت کلي گياهان تا جنبه هاي مختلف اندام هاي گياهي مورد بررسي قرار گرفته است .
با بررسي متون گياه شناسي اسلامي همچون جامع غافقي نيز شاهد هستيم که او با تأکيد و توجه بر روي برخي صفات متمايزکننده ريخت شناسي، گياهان را در طبقات مختلف قرار داده است و اين روش قابل تطبيق با روش طبقه بندي مصنوعي گياهان است .
کامل ترين محيط هاي مناسب رشد گياهي را تا پيش از غافقي، دينوري در کتاب النبات خود ارائه داده بود که تقريبا در تمام متون گياه شناسي پس از دينوري از اصطلاحات تخصصي او براي توصيف زيست گاه هاي گياهي استفاده شده است و جامع غافقي نيز از اين قاعده مستثني نبوده است .
دينوري، رازي و ابن سينا پيش از غافقي به اين چهار معيار اصلي توجه کرده اند اما يکي از دقيق ترين طبقه بنديها را بر اساس معيارهاي تمايز برگ ها نزد اخوان الصفا ميتوان ديد.