چکیده:
مقالۀ پیش رو با هدف شناخت چگونگی تأثیر رسالۀ «هندسۀ عملی» بوزجانی بر شکلگیری نونگارههای هندسۀ پرگاری، در هنر و معماری سلجوقی نوشته شده است. گام نخست این پژوهش مطالعۀ جایگاه این رساله در سنت رسالههای هندسۀ عملی است. این پژوهش در گام بعد، ساختار تزیینات هندسی تا زمان پدید آمدن رساله را مورد بررسی قرار داده و به روند شکلگیری و سیر تکامل سبک نوین برآمده از ساختار هندسۀ پرگاری پرداخته است که همزمان با تحریر رساله و یا متأخر از آن ظاهر شدهاند. در پایان، پژوهش با توجه به روشهای هندسیِ ارائه شده در رساله و نقوش موجود در آن، بر جایگاه رسالۀ بوزجانی در شکلگیری نونگارههای پرگاری در تزیینات هندسی سبک سلجوقی تأکید میکند.
The present study aimed at investigating the effects of abu al-Wafa Bazjani’s Practical Geometry on the formation of new compass (Pargari) geometry paintings in Seljuk art and architecture. First, the study focused on the status of this treatise in the tradition of practical geometry literature. Then, it examined the structure of geometric embellishments up to the release of this treatise, focusing on the formation and evolution of this novel style under the influence of compass geometry, in works that were created at the time of or after this treatise. Finally, by examining the geometric methods and motifs provided in the treatise, this study determined the status of Buzjani’s work with respect to the formation of new compass paintings in the artistic and architectural embellishments of the Seljuk era
خلاصه ماشینی:
پيشينۀ پژوهش ترجمه و تصحيح رسالۀ «هندسۀ عملي» بوزجاني، در تأليفات : بوزجاني نامه (قرباني و شيخان ، ١٣٧١ش )، کتاب النجاره (آقاياني چاوشي، ١٣٨٩ش ) و هندسۀ ايراني (جذبي، ١٣٩٢ش )، مورد توجه بوده است و در مقاله اي چون «نقدي بر تحقيق و تصحيح «ترجمۀکتاب النجاره » بوزجاني» (طاهري، ١٣٩٠ش )، به اختصار مطالعه شده است .
از سوي ديگر محققاني چون اوزدورال ١ (١٩٩۵م ، ١٩٩۶م ، ١٩٩٨م ، ٢٠٠٠م )، شورباشي (چورباچي)٢ (١٩٨٩م )، نجيب اوغلو (١٣٨٩ش ) و سرهنگي ٣ (٢٠٠۵م ) هستند که با اشاره به پاره اي مسائل مطرح شده در رسالۀ بوزجاني و استناد به مشابهت دستورات آن با شيؤە ترسيم نمونه هايي از نقوش و آرايه هاي هندسي، بر تأثير رساله هايي از اين دست بر تزيينات هنر و معماري اسلامي تأکيد دارند.
از اين رو فرضيۀ پژوهش ، تأثير راه کارهاي ارائه شده در رسالۀ بوزجاني بر نونگاره هاي هندسي است که هم زمان و يا متأخر از تحرير رساله پديد آمد و در اين دوره از اهميت ويژه اي برخوردار شدند، آن طور که در عصر سلجوقي راه تکامل و شکوفايي را طي کردند و يکي از مهم ترين سبک هاي هندسي در هنر و معماري اسلامي را پديد آورده اند.
موضوع ترسيم اشکال منتظم و هندسۀ پرگاري، پيش از تحرير رسالۀ بوزجاني نيز مورد توجه رياضيدانان بوده است ، از جملۀ اين رساله ها ميتوان به رسالۀ هشتم پاپوس در علم الحيل اشاره کرد که در روزگار بنوموسي، در ميانۀ قرن سوم هجري ترجمه و در برگردان عربي، چند مسألۀ ترسيم پرگاري به آن افزوده شده بود (کرامتي، «پاپوس »، ص ۴٨٩‐۴٩١).