چکیده:
در عمدة پژوهشهایی که در خصوص زمان در فلسفة اسلامی و تفکر مشایی و صدرایی صورت پذیرفته است عمدتا به مقولۀ زمان از دریچة بحث حرکت نگریسته شده و معمولا این پژوهشها درصدد رمزگشایی از نسبت حرکت و زمان با یکدیگر در تفکرات و فلسفههای یادشده بودهاند. اما در این تحقیق مسئلة رابطة زمان با ذهن و اینکه زمان امری عینی است یا ذهنی دغدغة اصلی است. از همین رو، ابتدا به دو مفهوم متفاوتی که از زمان میتوان داشت و معمولا از آن به سلسلۀ زمانی پویا و سلسلة زمانی ایستا یاد میشود اشاره شده است و سپس نشانه داده شده که مفهوم زمانی در تفکر ارسطویی و مشایی و در تفکر متکلمان یک امتداد متصل و متصرم است و لذا باید پذیرفت نگاه ایشان به زمان به صورت یک سلسلة زمانی ایستا است. در گام نهایی این تحقیق، نشان داده میشود زمان به معنای سلسلة زمانی ایستا و به صورت یک امتداد متصل در فلسفة ملاصدرا امری ذهنی است و هیچ منشأ انتزاع عینی ندارد. لذا این مقاله انگارة معقول ثانی فلسفی بودن زمان در تفکر ملاصدرا را مردود میداند
خلاصه ماشینی:
بالتبع توالی (و حتی تکثر) را هم مجبور است نفی کند و لـذا زمـان هم به طور طبیعی به عنوان یک واقعیت در نگـاه او نفـی مـی شـود٣ و اگـر هراکلیـت بـر واقعی بودن تغییر تأکید می کند (کاپلستون ، ١٣٨٠: ١/ ٥٠-٥٤)، آن گاه تقـدم و تـأخر نیـز در نگاه او امری حقیقی جلوه خواهد کرد و لذا زمان نیز در نگاه او واقعیت پیدا می کنـد.
پس نقطة مشترک در ادبیات قبل از ارسطو در خصوص زمان آن است کـه بـر اسـاس مسئلة حرکت به بحث از زمان وارد شده اند و لذا ارسطو نیز بحث زمان را در پرتـو بحـث حرکت طرح می کند (ارسطو، ١٣٧٨: چهـارم ، ١١، ١٣- ١ a ٢١٩، و ٣٢- ٢٢ ط ٢١٨) و از همین رو است که در این بحث ، در خصوص زمان دو نکته را یادآور می شود: الف ) زمـان متمایز از حرکت است (نوروزی ، ١٣٨٤: ٥٥-٥٦)، و ب) زمان وابسته و متعلق بـه حرکـت است (شیخ شعاعی ، ١٣٨٠: ٦١).
البته این واقعیت متصل ، اجـزای ذهنـی اش دچار تصرم نیز هستند (یعنی غیر قابل جمع هستند و ذاتا محال است با هم جمـع شـوند) یعنی همان طور که در استدلال یادشده توضیح داده شد «قبل » و «بعد» هیچ گاه با هم جمـع نمی شوند؛ زیرا یکی ظرف عدم شی ء حادث است و دیگری ظرف وجـود شـی ء حـادث ، پس زمان به صورت یک واقعیت متصل متصرم ثابت می شود که تحقق هر لحظة آن توأم با سپری شدن لحظة قبل است و آن به آن نیز متجدد می شود پس زمـان بـه مثابـة امـری ذاتـا 5 پیوسته و در عین حال متجدد و متصرم ثابت می شود.